بافت تاریخی فقط رینگ نخست شهر نیست

*حسین زندی

*روزنامه‌نگار

با تغییر شهرداری منطقه بافت تاریخی به شهرداری منطقه پنج همه رویاهای فعالان میراث فرهنگی برای مرمت، حفظ و احیای بافت تاریخی همدان، نابود شد و صرفا چند میز و صندلی به شهرداری عریض و طویل همدان اضافه شد که به نظر می‌رسد قرار نیست کار خاصی هم بکنند. تعیین رینگ نخست شهر به عنوان محدوده بافت تاریخی نیز بسیاری از تک بناهای تاریخی و کوچه و محلات تاریخی که خارج از رینگ نخست قرار دارند را نابود خواهد کرد.

تعریف مسیر گردشگری برای گردشگران

عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلی سینا در این‌باره به همدان‌نامه می‌گوید: از سال‌ها پیش موضوع راه‌اندازی شهرداری منطقه بافت بر سر زبان‌ها بود. سال‌ گذشته نیز این موضوع در کمیته گردشگری مطرح و قرار شد شهرداری بافت برای حفظ بافت تاریخی و بناهای تاریخی و واجد ارزش موجود در این منطقه برنامه بدهد و موضوع به چند بنای ثبت شده محدود نشود، چراکه پایه اصلی توسعه گردشگری همدان، بافت تاریخی آن است.

«صاحب محمدیان منصور» توضیح می‌دهد: همه گردشگرانی که به کاشان می‌روند از خانه طباطبایی‌ها، بروجردی‌ها و عامری‌ها که در یک محله قرار گرفته‌اند، بازدید می‌کنند اما در همدان با وجود خانه‌های تاریخی و قدیمی زیادی که دارد، هیچ گردشگری از این خانه‌ها بازدید نمی‌کند. شاید به این دلیل که هر کدام از این خانه‌ها در یک منطقه قرار گرفته‌اند و برای آن‌ها برنامه‌ریزی گردشگری نشده است. در بعضی محله‌های همدان مانند بنه بازار، چهار تا پنج خانه تاریخی مانند خانه پوستی‌زاده، خانه احمدی، خانه پیریان و خانه احدی که هیچ چیز کم از خانه‌های تاریخی کاشان ندارد، قرار گرفته که می‌تواند مورد بازدید گردشگر قرار بگیرد. نکته جالب توجه این‌که هر کدام از این خانه‌ها، ویژگی‌های خاص خود را دارند؛ برای مثال یکی از خانه‌ها مربوط به دوره پهلوی و دیگری مربوط به دوره قاجار است و این موضوع می‌تواند برای گردشگران جذابیت زیادی داشته باشد.

وی می‌افزاید: پس همدان نیز محلاتی دارد که مانند کاشان چند خانه تاریخی در آن وجود داشته باشد و فاصله این محلات با اماکن تاریخی تفریحی مانند هگمتانه، آرامگاه باباطاهر، حمام چاله، خانه تخمه‌چی و بازار کمتر از سیصد متر است؛ یعنی ما می‌توانیم برای این محلات برنامه‌ریزی گردشگری کنیم. یا محله کلپا پر از بنای تاریخی است و ما می‌توانیم فراتر از چند خانه تاریخی برای آن برنامه‌ریزی کنیم.

محمدیان منصور معتقد است شهرداری بافت تاریخی می‌تواند نقش موثری در این زمینه بازی کند و توضیح می‌دهد: طبق قانونی که در سال ۱۳۹۸ برای حفظ و احیای بافت‌های تاریخی در مجلس تصویب شد، شهرداری‌هایی که شهرهای تحت مدیریت آن‌ها دارای بافت تاریخی است، مکلف هستند ظرف دو سال شهرداری بافت تاریخی تشکیل بدهند تا این شهرداری به مرمت، حفظ و احیای بافت تاریخی کمک کند. این قانون برای سایر دستگاه‌ها نیز وظایفی تعریف کرده است؛ برای مثال آموزش عالی موظف است در شهرهای دارای بافت تاریخی، رشته‌های تحصیلی مربوطه مانند مرمت آثار تاریخی بگنجاند که در همدان چنین چیزی نیست. پس شهرداری بافت تاریخی اهمیت فراوانی دارد.

راهی که محدوده بافت تاریخی طی کرد

این پژوهشگر درباره روند راه‌اندازی شهرداری بافت تاریخی در همدان توضیح می‌دهد: در گام نخست قرار شد محدوده بافت تاریخی همدان مشخص شود و بر این اساس چند نقشه از جمله نقشه سال ۱۳۳۵ و سال‌های ۱۲۹۷ مورد بررسی قرار گرفته که البته این دو نقشه خیلی به هم نزدیک هستند. چالشی بود مبنی بر این‌که آیا رینگ نخست و یا نقشه سال ۱۳۳۵ مبنای منطقه بافت تاریخی باشد که در نهایت قرار شد نقشه سال ۱۳۳۵ به عنوان شهرداری منطقه بافت تاریخی تعیین شود. چراکه شورای عالی معماری و شهرسازی این نقشه را به عنوان محدوده بافت تاریخی همدان می‌شناسد.

وی با بیان این‌که برخی سوال می‌کنند که آیا تک‌بناهای خارج از رینگ نخست شهر باقی هستند، تشریح می‌کند: خیلی‌ها معتقدند محدوده تاریخی خارج از رینگ نخست، ماهیت خود را از دست داده و بناهای شاخصی در آن وجود ندارد. با این شرایط در رینگ نخست هم بخش‌هایی هست که ماهیت تاریخی خود را از دست داده‌اند. پس آیا رینگ نخست مبنای درستی برای تعیین بافت تاریخی همدان هست؟ در ترسیم رینگ نخست وقتی به تپه هگمتانه و تپه مصلی برخوردند، نتوانستند آن را گسترده‌تر کنند، پس این دو تپه مهم در رینگ نخست دیده نشده‌اند و دایره رینگ نخست، مبنای درست و علمی برای تعیین محدوده بافت تاریخی همدان نیست.

دنیا دنیا تاریخ در محلات قدیمی

محمدیان‌ منصور می‌افزاید: یکی از محلات قدیمی همدان که در نام آن در کتاب‌هایی مانند «یاقوت حموی معجم البلدان» و «اسکندرنامه» ذکر شده محله بنه بازار است. وقتی در کتاب‌هایی که در قرن چهارم و پنجم نوشته شده‌اند، از محلاتی نام برده می‌شود که خارج از رینگ نخست شهر هستند، این محلات کهن‌ترین محلات شهر محسوب می‌شوند و تجمع آثار تاریخی که در کوچه قصابان، کوچه آقای خوند و میدان باباطاهر بیشتر از رینگ اول از جمله آقاجانی بیک است. این دانه‌ها در کنار هم بافت تاریخی را تشکیل می‌دهد. کوچه آقای آخوند شریان اقتصادی همدان محسوب می‌شده و همه خانواده‌های اصیل همدان از جمله صیفی‌کار، روناسی، مازوچی، ثابتیان، ذوالحواریه و مانند این در این کوچه زندگی می‌کرده‌اند و این کوچه پر از خانه‌های قدیمی است که بسیار هم زیبا هستند. اگر این مناطق از محدوده بافت تاریخی خارج شوند که چیزی به نام شهرداری منطقه بافت تاریخی بی‌معناست و همان بهتر که نام شهرداری منطقه پنج بر آن بگذاریم.

وی ادامه می‌دهد: اگر رینگ نخست به عنوان محدوده بافت تاریخی تعیین شود، محلاتی مانند بنه بازار، شالبافان، نظربیک، جولان، پای مصلی، کلپا، دوگوران، خیریه و خانم دراز بیرون از بافت تاریخی قرار می‌گیرند. برخی هم می‌گویند در این محلات بناهای شاخصی وجود ندارد در حالی‌که این‌طور نیست و در این محلات هم بناهای شاخص و هم کوچه‌هایی که پر از خاطره هستند، وجود دارد. گوچه‌هایی که بر اساس مورفولوژی بافت، قرن‌هاست که شکل و شمایل خود را حفظ کرده‌اند و هندسه این کوچه‌ها و خاطراتشان قابل ثبت است. برای مثال کوچه کوره‌وندها در میدان میرعقیل چیزی نیست که بگوییم چون بنای شاخص در آن وجود ندارد، پس نباید جزو بافت تاریخی محسوب شود. در کوچه قصابان خانه‌هایی مانند پورسماتی، افلاکیان، انتظام، احدی و خانجانی جا خوش کرده‌اند که همه واجد ثبت ملی هستند.

ویژگی کوچه‌های قدیمی همدان

عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلی سینا معتقد است این کوچه‌ها بر مبنای شرایط اقلیمی ساخته شده‌اند و توضیح می‌دهد: کوچه آقای آخوند شمال غربی- جنوب شرقی است و طبق مطالعات علمی بهترین جهت برای آن است که برف در این کوچه‌ها نماند. کوچه آقای آخوند از میدان باباطاهر آغاز، گنبد علویان، آرامگاه باباطاهر، سرای گندمی‌ها، خامه‌فروش‌ها، گلشن و میرزاکاظم عبور می‌کند و به محله حاجی می‌رسد و انتهای کوچه نام قزلان به خود می‌گیرد که داستان‌های خودش را دارد. اما خیابان‌کشی‌های جدید طول این کوچه را از بین برده است و رینگ نخست آن را از بین برده است. میدان باباطاهر به میدان شیرسنگی با یک خط کاملا مستقیم به هم وصل می‌شوند که بر اساس شرایط اقلیمی بوده است. کوچه خونی‌ها نیز به موازات همین کوچه قرار گرفته و کوچه قصابان و کوچه صابونی‌ها نیز همین شرایط را دارد. پس صرف این‌که در این کوچه‌ها بنای تاریخی مانده یا نه کافی نیست.

محمدیان منصور با بیان این‌که تاریخی که در پس این کوچه‌ها پنهان شده فراتر از ماجرای تک‌بناهاست، ادامه می‌دهد: در کوچه صابونی‌ها صابون تولید می‌شده که توسط خیابان شریعتی بریده شد. تکه‌ای که از این کوچه جدا می‌شود، کوچه اسپرون‌هاست که یک ماده شست‌وشو بوده و در واقع این کوچه محل تولید مواد شوینده همدانی‌ها بوده و ماهیت اقتصادی داشته است. یا کاروانسرای میرزاکاظم در حوزه فرش فعال بوده است. احمد پا در حمله به همدان آن‌قدر جنازه در کوچه خونی‌ها می‌ریزد که مردم از روی جسدها به پشت بام خانه‌ها می‌رسیدند.

این پژوهشگر معتقد است یا باید عنوان پایتخت تاریخ و تمدن را از روی همدان برداریم یا باید بدانیم همه سیاست‌گذاری‌های ما باید در راستای تبلیغ این عنوان باشد.

افزایش چالش‌های شهرداری و میراث فرهنگی

به محمدیان منصور می‌گویم هدف این بود که با تشکیل شهرداری بافت تاریخی، چالش‌های شهرداری و میراث فرهنگی در مدیریت بافت تاریخی کاهش یابد، اما گویا با تغییر شهرداری بافت تاریخی به شهرداری منطقه پنج چالش‌ها همچنان ادامه خواهد داشت، چه باید کرد که وی پاسخ می‌دهد: میراث فرهنگی نقشه سال ۱۳۳۵ را به عنوان بافت تاریخی قبول دارد و می‌تواند جلوی هر نوع ساخت‌وسازی را در این محدوده بگیرد. اگر شهرداری بافت تاریخی طبق نظر میراث فرهنگی باشد، چالش‌های این دو نهاد نیز کمتر است اما اگر با هم مغایرت داشته باشند، مشکلات و مواضع اداری بیشتر خواهد شد. یکی از مشکلات بزرگ ما در همدان با بافت تاریخی این است که تصور همدانی‌ها از اقتصاد بلندمرتبه‌سازی و پول درآوردن از ملک است. در حالی‌که در شهرهایی مانند کاشان و اصفهان، خانه‌هایی که ارزش تاریخی ندارند را هم به خانه بومگردی تبدیل و از آن درآمد کسب می‌کنند. همدانی‌ها هم باید کسب درآمد از خانه‌های قرارگرفته در بافت تاریخی را یاد بگیرند. چراکه تنها راه پایداری همدان، گردشگری و تنها راه نگهداری جوانان این شهر، رونق گردشگری آن است.

عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلی سینا تأکید می‌کند: تعیین رینگ نخست به عنوان بافت تاریخی، لطمه زیادی به محلات تاریخی که بیرون از این رینگ قرار دارند، خواهد زد. رونق اقتصادی دادن به بافت تاریخی بر عهده شهرداری است و وظیفه میراث فرهنگی فقط ثبت این بافت است. با تغییر کاربری خانه‌های تاریخی به املاک تجاری و گردشگری می‌توان به رونق گردشگری بافت تاریخی کمک و مالکان را ترغیب به حفظ این خانه‌ها کرد که همه این‌ها وظایف شهرداری است.