*علی پاشا رجبلو
*مدرس موسیقی
با گسترش و اوج‌گیری نهضت مشروطیت و اعتراضات مردمی به استبداد وقت، تصنیف که تا آن زمان بیشتر با اشعار مبتذل و الفاظ زشت و بی‌محتوا ساخته می‌شد، به ابزاری برای بیان مضامینی نو و با محتوای اجتماعی- سیاسی در راستای خواسته‌ها و مطالبات انقلابی و عاشقانه، تبدیل می‌شود.
در این دوران بود که عارف قزوینی؛ موسیقیدان، شاعر و آهنگساز، که از او به عنوان رندترین شاعر قرن (دکتر ابراهیم باستانی پاریزی) یاد می‌شود؛ با آفرینش و خلق تصنیف‌های ملی و میهنی و عاشقانه، نقش مهم و تاثیرگذاری در به‌وجود آمدن تصنیف‌های با محتوا و ماندگار در این عرصه را در تاریخ تصنیف‌سازی از خود به یادگار می‌گذارد که این تاثیرگذاری بعد از چند دهه همچنان در یاد و خاطره مردم باقی مانده و دست‌مایه نسل‌های بعدی تصنیف‌سازان و خوانندگان آواز موسیقی ایران بوده است. تصنیف‌هایی چون: از خون جوانان وطن لاله دمیده، دیدم صنمی، ای امان از فراقت، نمی‌دانم چه در پیمانه کردی، افتخار آفاق، هنگام می‌فصل گل و گشت چمن شد، دل هوس سبزه و صحرا ندارد، باد فرح‌بخش بهاری، بلبل شوریده فغان می‌کند، گریه را به مستی، از کفم رها، چه شورها، رحم‌ای خدای دادگر کردی نکردی و گریه کن، از آثار ماندگار وی است. در این میان نقش علی اکبر شیدا موسیقیدان، شاعر، ترانه‌سرا و خوشنویس و از پیشگامان تصنیف‌سازی با ماهیت متفاوت و جدی، نیز تاثیر عمیقی در عارف قزوینی و تصنیف‌سرایان بعدی داشت. از مهم‌ترین تصنیف ساخته شیدا می‌توان به دوش دوش، امشب شب مهتابه، بت چین، عشق تو، ناوک مژگان، کیه کیه در می‌زنه، عقرب زلف کجت، دل شیدا، ماه غلام و سرو خجل اشاره کرد.
«تصنیف آهنگی است ساخته شده و موزون همراه کلام» (مجید کیانی) و به‌طور کلی می‌توان گفت تصنیف عبارت از موسیقی ضربی که با کلام همراه باشد. در گذشته تصنیف انواع مختلفی داشته است به‌طور مثال «ترانه» دارای ضرب آرامی بوده؛ «نشید» با چند بیت کوتاه آواز شروع می‌شده و سپس حالت ضربی می‌گرفته است؛ اگرچه بین ترانه امروزی (شعری است که قابلیت موسیقایی شدن را دارد) و سرود (که در رسای پادشاهان و موبدان و خدایان و آتشکده‌ها خوانده می‌شده است) و تصنیف، تفاوت‌هایی وجود دارد اما وجه مشترک آن‌ها، خواندن اشعاری است که با موسیقی همراه است. ساختمان یک تصنیف بسیار ساده و جمله‌ها به وسیله خواننده و یا سازها تکرار می‌شوند و هر بار همان جملات به گونه‌ای دیگر اجرا و تکرار می‌شوند .
تصنیف سابقه طولانی در حیات فرهنگی مردم طی هزاران سال را با خود به همراه دارد. سرایش و ساخت تصنیف‌ها با زبانی شعر آهنگین می‌توانست خاطره‌های تلخ و شیرین را از شکست‌ها و پیروزی‌ها و مراسم مذهبی و عزاداری‌ها و ده‌ها مراسم فرهنگی دیگر برای آن‌ها حفظ کند و نماد فرهنگی ماندگاری برای آیندگان به یادگار بگذارد. به همین جهت تصنیف توانسته است در طول تاریخ به یکی از تاثیرگذارترین فرم‌های موسیقی ایران تبدیل شود. از سویی چون تصنیف از اشعار و واژگان ساده و کوتاه شکل می‌گیرد و در ساختار آن به شعر نیز توجه بیشتری از موسیقی وجود دارد، همواره مورد توجه توده مردم قرارگرفته است. همچنین بخشی از اشعار تصنیف‌ها گاهی در گذر زمان و به‌وجود آمدن اتفاقات و پیشامدهای جدید، با ذوق و سلیقه مردم عوض شده است و شاید به همین علت است که سازندگان بسیاری از تصنیف‌ها باقی مانده از گذشته، مشخص نیست.
در چند دهه اخیر تصنیف‌های بسیاری به‌وسیله استادان و هنرمندان این عرصه شکل گرفته و به وجود آمده است اما اغلب این تصنیف‌ها تقلیدی از تصنیف‌سازان گذشته است که فقط تغییرات اندکی در شکل خواندن و اجرا در آن به وجود آمده که اتفاقا گاهی به ارزش هنری آن تصنیف‌ها نیز آسیب وارد شده است.
تصنیف‌ها طیف وسیعی از انواع موسیقی جدی و عامه پسند را شامل می‌شود که با نگاهی کلی به ساختار تصنیف‌ها می‌توان نتیجه گرفت تصنیف‌ها نیز به مانند هنر غزل خوانی (آواز)، تنها با شناخت و درک موسیقایی درست، توجه به نقش ملودی تصنیف که می‌تواند شعر را تابع خود کند. استفاده به جا از تکرار کلمات و کلمات اضافی چون جانم، حبیب خدا، یار و دیگر کلمات اضافی مناسب در بین مکث شعر و یا بین نیم بیت‌ها و بیت‌ها؛ آشنایی با شعر و فنون و رموز اشارات ادبی و همچنین استفاده از ساختار ردیف موسیقی دستگاهی ایران در خلق و آفرینش آن، آثار ماندگاری به‌وجود می‌آید .