خودکامگی و خودکامگان در تاریخ ایران

این کتاب که تحلیلی اجتماعی و فرهنگی از تاریخ سیاسی ایران است، نوشته «عبدالعلی معظمی»؛ روزنامه‌نگار باسابقه همدانی است که  در سال ۱۳۹۶ از سوی «نشر علم» برای بار دوم روانه بازار کتاب شده است. چنانکه در پیشگفتار کتاب آمده، مطالب کتاب مقالاتی است که در طول ۳۰-۲۰ سال در مطبوعات منتشر شده است. نویسنده متولد اسفندماه ۱۳۲۷ است و بیش از چهاردهه در حوزه مطبوعات استان فعال بوده و هست. او بیش از ۲۰ عنوان کتاب نوشته است و خودکامگی و خودکامگان نخستین کتابی است که از وی منتشر شده است.

این کتاب در ۹ فصل تنظیم شده، پیشگفتار و مقدمه کتاب نیز به قلم نویسنده است. معظمی در فصل نخست بسیار گذرا به روزگار پیش از ورود اسلام به ایران پرداخته است و در فصل دوم حکومت و خلافت امویان در ایران را بررسی کرده است. در فصل سوم از قیام ابومسلم خراسانی تا ظهور سلجوقیان را در برمی‌گیرد. نویسنده در این فصل ابتدا به تحلیل اجتماعی روزگار عباسیان می‌پردازد و در نهایت به رشد و بالندگی ایران عصر سامانی و چگونگی رشد و ارتقاء این خاندان اشاره می‌کند.

در فصل چهارم کتاب سلجوقیان و خوارزمشاهیان بررسی شده و به برافتادن خلافت عباسیان پرداخته می‌شود که یکی از بخش‌های جالب این فصل بررسی ریشه اختلاف ایرانیان با خلفای عرب است.

فصل پنجم این خودکامگی و خودکامگان در تاریخ ایران از حمله مغول تا ظهور صفویه را در برمی‌گیرد. این دوره برای ایران دوران ویژه‌ای است چرا که تاثیر مخربی که مغولان در ساختار تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران برجای نهادند بسیار مشهود است و نویسنده در این فصل از کتاب به خوبی به بسیاری از مشکلات ناشی از حضور مغولان در ایران پرداخته است.

فصل ششم این کتاب که نسبتا مفصل است از روزگار صفویه تا بخشی از دوره قاجار؛ یعنی زمان انعقاد قرارداد ترکمنچای را در برمی‌گیرد. نویسنده در این فصل خواننده را با خود همراه می‌کند و چندین چالش و پرسش بنیادین را با خواننده به اشتراک می‌گذارد. صفویه خادم است یا خائن؟ یا علل شکست چالدران؟ یا نادر؛ خدمتگزاری هوشمند یا سفاکی بی‌رحم؟ پرسش‌هایی است که در این کتاب به آن‌ها پاسخ داده شده است.

فصل هفتم این کتاب دوره کوتاهی از تاریخ اجتماعی ایران یعنی از ترکمنچای تا دوره مشروطیت را شامل می‌شود، یکی از بخش‌های جالب توجه در این فصل علل ناکامی اصلاح‌طلبی در ایران آن روزگار است.

فصل هشتم کتاب خودکامگی از مشروطه تا انقلاب اسلامی را در برمی‌گیرد. این فصل نیز تقریبا مفصل است و بخش بزرگی از کتاب را به خود اختصاص داده‌است. یکی از مقاله‌های خواندنی این فصل «قحطی و گرانی در همدان و غرب کشور» است که بخشی از تاریخ اجتماعی شهر ما را به تصویر کشیده است.

فصل نهم کتاب تحلیلی از خودکامگی در خاورمیانه است که در آن نویسنده به رخدادهای کشورهای عربی و داعشیان نیز اشاره‌ای گذرا کرده‌است.

اگرچه مانند پژوهش‌های امروزی فصل‌بندی کتاب چندان مرتب نیست، توازن میان فصل‌ها رعایت نشده است و هر فصل به سلسله حکومتی خاصی اختصاص نیافته‌است؛ اما مطالب کتاب از انسجام خوبی برخوردار است. یکی از نقاط قوت کتاب منابع و مأخذی است که نویسنده از آنان سود جسته است. البته نباید از نظر دور داشت که گاه معظمی بی‌طرفی مورخ را نادیده انگاشته و گاه حتی در عنوان مقاله‌ها نگاه و اندیشه شخص او را می‌توان دید.