*مهرداد نهاوندچی
*کارشناسی ارشد مدیریت محیط زیست
- تقاطع غیر همسطح
شهرها در طی تطوّر و گسترش خود، نیاز به توسعه زیرساخت‌های حملونقل دارند. تقاطع‌های غیرهمسطح و سایر اقدامات سازهای هم بخشی از این زیرساخت‌ها هستند. تقاطع‌های غیرهمسطح در گره‌ها ساخته می‌شود و ضرورت ایجاد آن‌ها نیز ناشی از اختلال حرکت سواره در گره‌ها است. به محل برخورد دو معبر، در شهرسازی و مهندسی حمل و نقل گره اتلاق می‌شود. در گره‌ها حرکت خودروها با هم تلاقی کرده و موجب کندی و اختلال در حرکت می‌شود. راه‌حل آن هم تفکیک حرکت‌ها است. اولین راه‌حل ایجاد فلکه هست. فلکه‌ها که به اشتباه میدان مصطلح شده، ابتدایی‌ترین راه تفکیک حرکت‌ها در یک گره است. بعد از مدتی و با افزایش حجم ترافیک، فلکه دیگر قادر به پاسخگویی نیست و معمولا به سراغ راه‌حل دوم می‌روند. راه‌حل دوم چهارراه (تقاطع همسطح) چراغ دار است. اما پس از مدتی و با افزایش تردد خودورها و افزایش احجام ترافیک، چهارراه چراغ دار هم قادر به پاسخگویی نیست و ترافیک در چهارراه به اصطلاح «پس» می‌زند. در این مرحله و به عنوان آخرین راه‌حلِ سازهای، در مواضعی به سراغ تقاطع غیرهمسطح می‌روند. ضرورت ایجاد تقاطعات غیرهمسطح از این‌جا ناشی می‌شود.
احداث تقاطع‌های غیرهمسطح عموما به‌دلیل ایجاد سازه‌های بزرگ و خارج از مقیاس انسانی، کریه و نازیبا و مسدود کننده و مزاحم حرکت‌های عابر پیاده و ایجاد‌کننده مناظر غیرانسانی و نامطلوب و ایجاد فضاهای به اصطلاح «بی‌دفاع»، امر ممدوحی نیست و عموما در مناطقی ایجاد می‌شود که خارج از شهر بوده یا راه‌حل دیگری وجود نداشته باشد. معابر با نقش و عملکرد «خدماتی» به دلیل سرعت طرح پایین، اساسا نیازی به ایجاد تقاطعات غیر همسطح ندارند. به عبارت دیگر این منطق پذیرفته شده شهرسازی است که سلسله مراتبی از شبکه معابر ایجاد شود، برای هر معبری نقشی تعریف شود، کاربری‌های مجاور این معابر متناسب با نقش و وظیفه معبر مستقر شود و تقاطع غیرهمسطح در موضوع مناسب خود احداث شود. حال سوال این‌جاست که این منطق در شهر همدان به چه میزان، رعایت شده است؟ و کارایی و موفقیت تقاطع‌های غیر همسطح در کاهش بار ترافیک شهری همدان، چه میزان بوده است؟
موضوع این است که هرچه خیابان تعریض شود، به این معنی است که شما ظرفیت ورود خودرو به شهر را بیشتر می‌کنید، این موضوع ممکن است در یک دوره چند ماهه مثل یک مسکّن عمل کرده و ترافیک را کاهش دهد، اما در بلندمدت کار را خراب‌تر می‌کند. در حالی که باید تدبیری اتخاذ شود که از حجم ترافیک کم کنیم و مردم خودروی کمتری به خیابان‌ها بیاورند و این کار از طریق توسعه حمل و نقل عمومی امکان‌پذیر است.
در پروژه‌های زیرگذرسازی نیز، تنها حجم ترافیک از گره‌ای به گره دیگر منتقل خواهد شد. در حالی‌که راهکار اصلی کاهش ترافیک، افزایش عرضه حمل و نقل عمومی و کاهش عرضه و پهنای معابر سواره است که امروزه در دنیا از آن زیر عنوان رژیم جاده‌ای (Road Diet) نام برده می‌شود. در حال حاضر، حتی در اسناد طرحهای جامع حمل و نقل و ترافیک نیز توصیه می‌شود که تبدیل تقاطع از همسطح به غیرهمسطح ترافیک را در تقاطع بعدی دچار مشکل می‌کند و افزون بر آن حتی اگر تمام تقاطع‌های شهر تبدیل به غیرهمسطح گردند باز محدودیت عرضه وجود داشته و بهسازی و اصلاح تقاطع‌های همسطح بی‌ضررتر خواهد بود.
- پل‌سازی و خطر جدایی محلات
جامعه شناسان بر این باورند که با ساخت اتوبان‌ها و پل‌های جدید شهر به جزیره‌ها و تکه‌های جدا تبدیل شده، محله‌ها نابود می‌شود و سیستم شهرسازی و اجتماعی دچار آسیب می‌شود. همدان نیز محله‌های قدیمی زیادی داشته است؛ مانند: کلپا، کبابیان و ورمزیار که با پل عباس‌آباد و خیابان‌های عریض جدا شده است. قدیم که ۶ خیابان اصلی همدان در دست ساخت بود، گفته می‌شد چرا خیابان‌های عریض ساخته می‌شود اما امروز بلوارها هم پاسخگو نیست. با این بهانه که خیابان‌ها گنجایش وسایل نقلیه را ندارد محله‌ها را ایجاد می‌کنند که موضوع ترافیک را به یک معضل تبدیل کرده است. در این زمینه هم کارشناسان معتقدند عریض کردن خیابان‌ها راه حل معضل ترافیک نیست بلکه مشکل ترافیک یک مسئله مدیریتی است و گاهی انتقال شهر را مطرح می‌کنند.
- پل زائی، زیرگذر سازی یا تمرکززدائی؟
انتقال شهر پروژه‌ای درازمدت است که دشوار و زمان بر است و میتواند کیفیت ترافیک را در بلند مدت تضمین کند. باید در طرحهای جامع و تفصیلی شهر این مباحث جدی‌تر بررسی و گنجانده شود اما مدیریت اصولی ترافیک یکی از اصلی‌ترین مباحث مدیریت شهری است و همدان هم نیازمند آن است. به منظور مدیریت ترافیک در شهر همدان، توسعه شهری و رشد هوشمند شهری دو مبحث مهم هستند. از منظر پروژه توسعه شهری، نیازمند مطالعات گستردهای است که ممکن است این مهم به شهرهای اقماری یا همان شهرک‌ها در جهت‌هایی که امکان توسعه شهری وجود دارد، منتج شود. اما مورد دیگر رشد هوشمند شهری است که در این مورد در شهر همدان کاربری های بسیاری هستند که ناسازگار هستند. در مورد فضاهای سبز و گردشگری همدان، این فضاها به صورت متمرکز در مناطق پر ترافیک محور مهدیه-میدان قائم- عباس آباد-گنجنامه- بلوار جوان هستند که اگر بتوان با احداث بوستان و مراکز گردشگری و ایجاد جذابیت در محورهای مختلف همدان به خصوص در رینگ‌های خارجی شهر، ترافیک را توزیع کرد، مطمئنا نیاز به پل و زیر گذرها نیز کاسته می‌شود. توزیع بازارها، به خصوص بازار میوه و تره بار از میدان مرکزی شهر به مناطق چهارگانه همدان و ایجاد بازارچه‌های محلی دائمی میتواند بخش زیادی از ترافیک رینگ مرکزی شهر را کاهش دهد. از سویی ساخت و ایجاد شهرک سلامت در منطقهای مناسب در رینگ خارجی شهر، هم امکان راحتتر مصدومان را به خصوص در زمان بار ترافیکی بهوجود میآورد، هم میتواند باعث کاهش بخش قابل توجهی از بار ترافیکی به خصوص از خیابان بوعلی و میدان مرکزی شهر شود. مورد بعدی، تمرکززدائی از ادارات و مناطق تجاری و خدماتی است. با توجه به آن‌که همدان شهر سبز پایدار است، میتوان مناطق تجاری و هتلهای جدید را با معافیت‌های مالیاتی و بسیاری از امتیازات دیگر به سمت رینگ خارجی شهر سوق داد. اگر شهرداری همدان بتواند تمام ادارات و سازمانهای زیر مجموعه خود را در یک یا چند مجتمع (شهرک متمرکز شهرداری) متمرکز و آن هم در منطقهای مناسب و رینگ خارجی تجمیع کند، این امر نیز گام بزرگی در جهت ترافیک و تسهیل امور شهروندی خواهد بود. یا مثلا در مورد مدارس برنامهریزی طوری صورت بگیرد که رعایت اصول سازگاری و جانمایی صحیح در مناطق چهارگانه، به ارتقاء پیاده‌روی و توسعه حملونقل عمومی و پاک و انسان‌محور اقدام منجر شود و از این طریق خودرو‌هایی که پارک شده و ترافیک درست کرده‌اند، را به حداقل برسانیم.
امروزه همگان دریافته‌اند که حل مشکل ترافیک شهر، صرفا با ساختن زیرگذر و روگذر و پل ممکن نیست، یعنی مشکل در طول محور است و نه در گره و بایستی مهار ترافیک را از طریق کنترل خودرو‌های شخصی و گسترش حملونقل عمومی نیز پیگیری کرد. گسترش سیستم حمل و نقل عمومی به‌رغم بهبود وضعیت ترافیکی، مسائل محیطی زیستی و سلامت جسمی جامعه باعث تقویت روابط اجتماعی بین شهروندان خواهد شد که خود میتواند از بسیاری از مشکلات اجتماعی نیز جلوگیری کند. به نظر میرسد صرف هزینههای پل سازی که ارقام قابل توجهی هستند، به امور دیگری مانند بهبود و ارتقای ناوگان حمل و نقل با سوخت پاک، تمرکززدایی و بحث گردشگری در محورهای مختلف توسعه شهر، که متضمن توسعه پایدار همدان است، در بلند مدت، نتایج بهتری را در برداشته باشد.