*مهرداد نهاوندچی
*دانشجوی دکترای مدیریت محیط زیست
داشت مهم‌تر از کاشت
۱۵ اسفند ماه در تقویم ملی ما روز درختکاری و آغاز هفته گرامیداشت منابع طبیعی است. درختکاری در ایران دارای پشتوانه‌‌ای از علایق ملی و سنت تاریخی است. تاریخ نشان می‌‌دهد ایرانیان باستان، جشن‌های خاصی داشتند و در این جشن‌ها به درختکاری پرداخته و به خاک و زراعت احترام می‌‌گذاشتند. ایرانی‌ها هر سال با کاشت درخت به استقبال سال نو رفته و در واقع با این کار نمادین در آستانه بهار زندگی را به زمین باز می‌گردانند. از این گذشته، یکی از مشکلاتی که در حوزه محیط زیست با آن دست و پنجه نرم می‌کنیم و با این روند تأثیرات بیشتری از آن را در سال‌های بعد خواهیم دید، مسئله تغییر اقلیم است و یکی از مهم‌ترین راه‌های مقابله با این معضل، کاشت درخت است. کاشت درخت راهکاری نجات بخشی برای حفظ زمین است، اما موضوعی که در کاشت درخت مغفول مانده است، بی‌توجهی به نگهداری درخت پس از کاشت آن است. اگر نیمی از درختان که در همین همدان در ده سال گذشته، به ثمر می‌رسید، جای شهر همدان، الان همان باغ‌شهر را مانند گذشته داشتیم. فراموش نکنیم ۹۰ درصد درختان (فضای سبز همدان) در ۸۰ سال گذشته از بین رفته است. کاشت درخت در جایی که قبلا درخت وجود داشته، کار درستی است، اما باید توجه داشت، کاشت یک قدم در فرآیند درخت شدن است و از آن مهم‌تر (داشت)، است. فقدان آب، خاک نامناسب، دما، کاشت غیراصولی، قطع و تخریب در مراحل ابتدائی، مواردی هستند که نهال را جوان مرگ می‌کنند. آن‌قدر اهمیت مرحله داشت را درخت مهم می‌دانم که حتی توصیه می‌کنم یک یا چند سال درختی نکاریم و توان (بودجه) را روی درخت‌های کاشته شده در گذشته و درخت‌داری بگذاریم. درختکاری می‌تواند به تاب‌آوری سرزمین کمک کند، البته اگر بدانیم کاشت هر درختی در هر زمانی به تاب‌آوری سرزمین کمک نمی‌کند!
گونه‌های مناسب اقلیم همدان
پیشتر، کاشت درخت در منازل شخصی، به عنوان یک ارزش مطرح بود. با ظهور مدرنیته در شهرسازی و فرهنگ آپارتمان‌نشینی، این مهم به مراتب کمرنگ شده است. با توجه به آلودگی هوا، تغییرات اقلیمی، ماشینی‌شدن و دورشدن از طبیعت، اختلالات روحی-روانی، وجود درخت می‌تواند به آرامش، حس مسئولیت پذیری به کودکان، خدمات اکولوژیکی متعدد (ایجاد سایه، تلطیف هوا و پالایش هوا)، حال بهتری برایمان رقم بزند. بنابراین، امید است در درختکاری امسال، درختکاری در داخل و جلوی منازل شهروندان، (به شرط تأمین نیاز آبی) بیش از پیش باشد. توجه به کاشت پهن برگان می‌تواند آلودگی را برای محیط منازل ما تا حد قابل قبولی کاهش دهد. خاطر نشان می‌دارد، چمن و سوزنی برگان تأثیر چندانی در کاهش آلودگی هوا ندارند. «کاج» بومی ایران نیست، میوه ندارد، چوب آن دیر رشد می‌کند، به‌علت سمی بودن برگ‌های سوزنی کاج، پرندگان روی آن لانه نمی‌سازند یا کمتر آشیانه می‌کنند، در زیر چتر آن گیاهان رشد نمی‌کنند، تولید اکسیژن برگ‌های سوزنی‌شکل کاج نسبت به چنار، سرو، بلوط و نارون در حد صفر است، تنها فایده آن سبز بودن در تمام فصول است. «سنجد» به علت داشتن ویژگی هایی نظیر خوراکی، مصرف دارویی، اقتصادی، کم آب بر، مقاوم به خشکسالی و سازگاری با محیط، «زالزالک» به دلیل سازگاری با محیط، بازدهی مطلوب و بالابودن مقاومت، همچنین «افرا» به عنوان گونه کم آب بر و بومی، با رشدی سریع، برای همدان می‌تواند گزینه‌های پیشنهادی مناسبی باشند. در بین درختان میوه نیز، درختان گردو، بادام، هلو، آلبالو، زرد آلو برای منطقه سردسیری همدان مناسب هستند.
غیرمثمر یا غیرمیوه؟
استفاده از واژه غیرمثمر برای درختانی که میوه نمی‌دهند، غلطی مصطلح است. چگونه می‌توان به درختی که سالیانه بین ۱۰۰ الی ۱۲۰ کیلوگرم اکسیژن تولید می‌کند و ما با کاشت آن می‌توانیم اکسیژن مورد نیار ۱۸ نفر را در طول یک سال تأمین کنیم؛ بگوییم: غیرمثمر. بنابراین، همه درختان اگر در جای صحیح خود کاشت و داشت شوند؛ مثمرثمر هستند.
به رسم درخت‌کشی
درختکاری حتی اگر با گونه‌های بومی و متناسب با توان بوم‌شناختی منطقه هم انجام شده باشد، اما جامعه محلی را همراه نکرده و عرصه درختکاری دستکم برای ده‌سال چون تجارب موفق قرق نشود، عملاً فقط پول و وقت خود و ملت را به هدر داده‌ایم. این روزها بحث ورود ریزگردهای عراقی به کشور و شهرمان داغ است. این‌جاست که باید اشاره کنیم، یکی از مهم‌ترین راهکارها برای مبارزه با آلودگی هوا، توسعه نهضت درختکاری اصولی است. وقتی نهالی را می‌کاریم، باید به وضعیت آن رسیدگی کنیم. کسی کودک شیرخوار را در خیابان به امان خدا رها نمی‌کند. نهالی که می‌کاریم تا زمانی که تبدیل به یک درخت استوار شود، نیاز به رسیدگی دارد. نهال‌ها موجود زنده هستند و می‌توانند ١٠٠ سال عمر، خاک را حفظ و هوا را تلطیف کنند و سایه بدهند. اگر این موارد را رعایت کردیم که درختکاری خیلی هم خوب است، اما اگر قرار این است که این اصول را رعایت نکنیم، بهتر است نهال نکاریم. اداره منابع طبیعی استان همدان مدعی شده، امسال یک میلیون و ۲۰۰ هزار نهال را در هفته جاری غرس می‌کند. با بررسی آمار سال‌های پیش، به اعدادی مشابه برمی‌خوریم. سوال این‌جاست اگر در طول فقط ده سال گذشته بیش از ده میلیون نهال در همدان کاشته شده است، آیا ده درصد آن یعنی یک میلیون نهال از آن باقی مانده است؟ ای کاش داشت درخت هم به آسانی کاشت آن بود و مسئولان به جای شوآف و توجه به ارائه عملکرد کمی (نهال کُشی)، به فکر کیفیت نگهداری درختان کاشته شده هم می‌بودند. درختکاری شهر جورقان را می‌توان نمونه‌ای موفق در همدان معرفی کرد. غرس تعداد منطقی ۱۴۰۰ اصله درخت در سال ۱۴۰۰ با پلاک‌هایی به نام- یاد افراد و برنامه‌های برای نگهداری آن.