رازهای کشف‌نشده شهر زیرزمینی تویسرکان
نگرانی مهم درباره این دستکند باارزش، مربوط به حفاری‌ها و دست‌اندازی‌های غیرمجاز صورت گرفته در آن است
آن‌چه تاکنون از شهر زیرزمینی تویسرکان به دست آمده بیشتر سنگ و سفال است؛ سنگ ابزارهایی که یا برای در چاه‌ها و در ظروف مورد استفاده قرار می‌گرفته یا سفال‌ها و لعاب‌های فیروزه‌ای و حتی سفال‌های بدون لعاب که مربوط به دوره‌های مختلف تاریخی است.
*حسین زندی
*روزنامه‌نگار
استان همدان، استان دستکندهاست. ارزانفود، صالح‌آباد، خورزنه، قلعه جوغ، وسمق و آبرومند تنها گوشه‌ای از این دنیای زیرزمینی هستند که کشف و معرفی شده‌اند و حالا شهر زیرزمینی در روستای دهبونه واقع در منطقه سرابی شهرستان تویسرکان. معماری این شهرزیرزمینی یک تفاوت اساسی با سایر دستکندهایی که در استان کشف شده دارد و آن دیوارهای سنگ‌چین آن است. سایر دستکندهای استان همدان فقط دستکند هستند اما این شهر زیرزمینی دیوارهای سنگ‌چینی دارد که در جای جای محوطه بیرونی آن نیز دیده می‌شود. به نظر می‌رسد علاوه بر یک شهر زیرزمینی، دژ بزرگی هم روی تپه وجود داشته که به مرور از بین رفته است.
آن‌چه تاکنون از شهر زیرزمینی تویسرکان به دست آمده بیشتر سنگ و سفال است؛ سنگ ابزارهایی که یا برای در چاه‌ها و در ظروف مورد استفاده قرار می‌گرفته یا سفال‌ها و لعاب‌های فیروزه‌ای و حتی سفال‌های بدون لعاب که مربوط به دوره‌های مختلف تاریخی است. بنابراین می‌توان حدس زد که در دوره‌های مختلف تاریخی در این شهر زیرزمینی استقرار وجود داشته است.
دستکند دهبونه سرابی در صورت کاوش و بازگشایی به روی گردشگران، گردشگری شهرستان تویسرکان و به دنبال آن، گردشگری استان همدان را متحول خواهد کرد. گردشگرانی که به هوای طبیعت زیبای تویسرکان به آن سفر می‌کردند، می‌توانند از دنیای پر رمز و راز زیرزمینی این شهر نیز بازدید کنند و از دنیای تاریخی آن نیز لذت ببرند. فقط امیدواریم نگاه مدیران به این فرصت بزرگ، نگاه درستی باشد. نگرانی مهم درباره این دستکند باارزش، مربوط به حفاری‌ها و دست‌اندازی‌های غیرمجازی است که طی سال‌های اخیر به آن شده و در صورتی که مدیران اقدام خاصی درباره آن نکنند، بیم واردشدن آسیب‌های بیشتر به آن وجود دارد.
مداخلات غیرمجاز
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان همدان نیز با اشاره به این‌که قدمت دستکندهای همدان که در جای جای این استان جا خوش کرده‌اند حتی تا دوره اشکانی هم تخمین زده شده اما در دوره‌های مختلف مورد استفاده قرار گرفته‌اند، درباره این دستکند منحصر به فرد توضیح می‌دهد: دستکند دهبونه سرابی تویسرکان هنوز کاوش نشده اما بر اساس بازدیدهایی که از آن شده و البته مداخلاتی که در دوره‌های مختلف به صورت غیرمجاز توسط افرادی در آن صورت گرفته، به نظر می‌رسد دستکند بسیار باارزشی است و بعد از کاوش، می‌توان درباره آن اظهارنظر قطعی کرد.
تحول در گردشگری تویسرکان
«علی مالمیر» با بیان این‌که دستکندهای استان همدان به عنوان یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری این استان، می‌توانند ماندگاری گردشگر را در شهرستان‌های آن بیشتر کنند، می‌افزاید: از آن‌جایی که دستکند دهبونه سرابی نزدیک شهر و در یک مکان مصفا قرار گرفته، می‌تواند به عنوان یکی از جذاب‌ترین اماکن گردشگری شهرستان تویسرکان معرفی شود.
وی ادامه می‌دهد: یکی از شاخص‌های مهمی که می‌تواند گردشگری همدان را ارتقا دهد، افزایش ماندگاری گردشگر در آن است و به همین منظور تنوع محصولات گردشگری به عنوان یک استراتژی مطرح است که دستکند دهبونه می‌تواند این هدف را محقق کند.
اهمیت تسریع در آغاز کاوش‌ها
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان همدان تأکید می‌کند: توجه مسئولان استان به این دستکند جلب شده و از آن بازدید کرده و قول داده‌اند با توجه به اهمیت کاوش در این دستکند، اعتبار لازم برای این کار را در اختیار ما قرار دهند تا قبل از آغاز بارش‌ها، فصل نخست کاوش‌ها در آن آغاز شود و اگر این اتفاق نیفتد، کاوش‌ها به بعد از فصل بارش‌ها موکول خواهد شد.
مالمیر در پاسخ به این سوال که برنامه‌ای برای ثبت جهانی دستکندهای همدان دارید، پاسخ می‌دهد: معماری دستکندها یکی از جذاب‌ترین و پررمز و رازترین معماری‌هاست که می‌تواند به عنوان موضوعی برای پژوهش مطرح شود. در رویداد بین‌المللی همدان ۲۰۱۸ نیز همایشی با موضوع دستکندها برگزار شد. ایده ثبت زنجیره‌ای دستکندها ارائه شده و در این مسیر به دستکندهای استان بیشتر خواهیم پرداخت.
داستان کشف شهر زیرزمینی
رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان تویسرکان درباره نحوه کشف این شهر زیرزمینی می‌گوید: سال ۱۳۹۷، توسط گزارش‌های مردمی متوجه وجود این دستکند شدیم. گویا مالک زمین هنگام آبیاری زمین‌های خود متوجه فرونشست زمین شده بود. همان زمان با دستور مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان همدان، یک تیم باستان‌شناسی به این منطقه اعزام شد که ارزیابی اولیه این تیم قدمت بیش از دو هزار سال برای این دستکند بود. نظر باستان‌شناسان این است که این شهر، کاربری نظامی داشته که با نام روستا یعنی «دهبونه» که به معنی تجمع لشگر و قواهای نظامی است، همخوانی دارد.
«اسحاق ترکاشوند» ادامه می‌دهد: بعد از کشف این دستکند در سال ۹۷، پلمب شد و اجازه حفاری و کاوش حتی به مالک زمین داده نشد تا این‌که چند هفته پیش با حضور مدیرکل سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان در این منطقه و بازدید از شهر زیرزمینی، مبلغ ۵۰۰ میلیون تومان برای فصل نخست کاوش در آن در نظر گرفته شد که با پایان فصل بارش، این کاوش آغاز خواهد شد.
کاوش شهر زیرزمینی، فنی و بسیار ظریف است
نماینده تویسرکان، درباره کشف شهر زیرزمینی در تویسرکان و تخصیص اعتبار ۵۰۰ میلیون تومانی برای کاوش این شهر از سوی برنامه و بودجه استان و روند و زمان آغاز کار کاوش همدان‌نامه می‌گوید: این کار فنی و بسیار ظریف است که باید توسط مسئولین مربوطه و با رعایت تمامی نکات و ملاحظات انجام شود. ممکن است کاوش با دقت پائین، باعث ریزش قسمتی از بنا شود و مشکلاتی را ایجاد کند، بنابراین آن‌چه از دست ما برمی‌آمد و پیگیری کردیم، تامین بودجه و بعد پیگیری از اداره‌کل میراث فرهنگی استان بود که این اداره بتواند از نیروهای متخصص این حوزه استفاده کند و کاوش را شروع کند.
«محمد مفتح» می‌افزاید: ما همچنان پیگیر هستیم و امیدواریم اولا آن اعتبار یا بودجه تخصیصی، تحقق پیدا کند و به دست اداره‌کل میراث فرهنگی برسد و ثانیا گروه‌های کاری با رعایت همه ملاحظات و استانداردهای باستان‌شناسی و کاوش، کار را شروع کنند.
وی در خصوص حساسیت‌های موجود در مورد کاوش این شهر زیرزمینی و حفاری‌های غیرمجاز ادامه می‌دهد: با توجه به این‌که حفاری‌های غیرمجاز به این شهر آسیب می‌زند، پیگیری‌ها در حال انجام است که هر چه زودتر کاوش‌ها آغاز شود. پیگیری رعایت مسائل قانونی و اقدام بر مبنای مقررات قانونی مورد تاکید خود مالک هم است. امیدوارم در این شرایط خوبی که از نظر منابع نقدینه مالی وجود دارد، دولت، یک مقدار اعتبار تخصیص بدهد و کار انجام شود.
اعتبار کاوش شهر زیرزمینی ظرف یک ماه آینده می‌رسد
رئیس سازمان برنامه و بودجه استان همدان نیز در خصوص بازدید از شهر زیرزمینی تویسرکان و تخصیص اعتبار ۵۰۰ میلیون تومانی برای فصل اول کاوش‌ها، می‌گوید: نمیدانم این عدد از کجا آمده، میزان اعتبار تخصیصی را به یاد ندارم و برای اعلام عدد دقیق باید صورت جلسه را ببینم، اما مبلغی برای کاوش در این شهر در نظر گرفته شده است.
«اسکندر صیدایی» در خصوص زمان تخصیص اعتبار برای شروع فصل اول کاوش‌ها، می‌افزاید: این اعتبار مراحل اداری داشت که ابلاغ اعتبار ظرف مدت محدودی انجام می‌گیرد، منتهی نقدینگی آن، دست این است که کی اعتبارات کل استان بیاید. این مورد هم مثل بقیه اعتبارات استان رقم آن ابلاغ شده اما نقدینگی آن به محضی که بیاید، تخصیص می‌دهند.
وی در مورد چالش مهم شهر زیرزمینی یعنی حفاری‌های غیر مجازی که در آن اتفاق افتاده نیز توضیح می‌دهد: مسئولیت مطالعه و کاوش دست اداره میراث فرهنگی است. سازمان برنامه و بودجه، منابع اعتباری را به اداره میراث فرهنگی می‌دهد که کار را انجام بدهد. ظرف یک ماه آینده همه اعتبارات می‌رسند.