سنگینی بار فاضلاب بر دوش رودهای همدان
لزوم برنامه‌ریزی برای جداسازی فاضلاب از رودخانه‌ها
*مهرداد نهاوندچی
*دانشجوی دکترای مدیریت محیط زیست
در حال حاضر شهر همدان ۸ رودخانه دارد که در سال‌های اخیر به علت غفلت و ساخت‌وسازهای بی‌جا در حریم آن‌ها به کانال فاضلاب تبدیل شده‌اند و در وضعیت خوبی به سر نمی‌برند. چند سالی است احیا و ساماندهی رودخانههای شهر همدان به یکی از اهداف مشترک ارگان‌های مرتبط تبدیل شده است. در طرح احیای رودخانههای همدان، بعضی از رودخانه‌ها مشکل خاصی ندارند و فاضلابی در آن‌ها نیست، اما با توجه به این‌که مردم همدان و مدیران شهر، سال‌ها دیدگاهشان این بوده که باید رودخانه را پوشاند، به یک عادت تبدیل شده است. زمانی که رودخانه فاضلاب داشته، روی آن را می‌پوشاندند که البته این امر منافعی هم دارد، وقتی که روی رودخانه‌ای پوشانده می‌شود فضای روی آن می‌تواند به خیابان تبدیل شده یا در کنار آن ساخت‌وساز انجام شود. امروزه کارشناسان از نظر علمی به این نتیجه رسیده‌اند که نباید روی رودخانه پوشانده شود، چراکه رودخانه‌ها حریم دارند و از نظر مدیریت بحران اگر در دوره بازگشت ۵۰ یا ۱۰۰ ساله طغیان کنند، بناهای اطراف را تخریب می‌کنند؛ بنابراین حریم رودخانه و خود رودخانه را باید برای رودخانه بگذاریم.
۷۰ درصد رودخانههای همدان پوشیده شده‌اند
رودخانه‌ها شریان‌های حیاتی هستند که باید باز باشند تا اکوسیستم منطقه را حفظ کرده و فضای پاکی در منطقه ایجاد کنیم. به جای این‌که صورت مسئله را پاک کنیم، باید نقاطی که رودخانه‌ها را آلوده می‌کنند، شناسایی و برطرف شود، متأسفانه در برخی نقاط فاضلاب به داخل رودخانه‌ها رها شده که این موضوع باعث ایجاد بوی نامطبوع در منطقه می‌شود و مردم به شهرداری درخواست پوشاندن رودخانه می‌دهند، در حالی‌که اگر رودخانه‌ای پوشانده شود، در هنگام بارندگی نمی‌تواند سیلاب را از خود عبور دهد. بنابراین پیشنهاد کارشناسان این است که در بالادست رودخانه‌ها شبکه جمع‌آوری فاضلاب اجرا شود. شرکت آب منطقه‌ای و شهرداری باید به دنبال کیفیت آب باشند تا رودخانه‌ای آلوده نشود که بخواهند رودخانه را بپوشانند، چراکه پوشاندن رودخانه‌ها به صلاح نیست، بلکه باید حریم رودخانه‌ها را جدا کرد. طبق آمار شرکت آب منطقه‌ای همدان، ۷۰ درصد رودخانههای همدان پوشیده شده‌اند. از سوئی، طبق آمار به دست آمده حدود ۷۰ درصد آب شرب مصرفی همدان وارد فاضلاب می‌شود که این امر هم تهدیدی برای شهر و سلامت مردم است. با اجرای طرح جداسازی فاضلاب از آب رودخانه‌ها، پساب آن می‌تواند برای مصرف صنعت و کشاورزی استفاده شود.
بودجه ۱۰ میلیارد تومانی برای جداسازی فاضلاب
جداسازی فاضلاب از آب جاری و رودخانههای شهر همدان همت دستگاه‌های متولی را می‌طلبد. طبق بررسی‌های صورت گرفته مبلغ قابل توجهی برای جداسازی فاضلاب از رودخانه‌ها و آب‌های جاری شهر نیاز است و این امر باید اولویت برای شهر باشد که نیازمند اعتبارات ملی است. طرح توجیهی برای جداسازی آب فاضلاب از رودخانه‌ها توسط شورای شهر همدان با همکاری برخی دستگاه‌ها تهیه شده است، در این راستا در بودجه سال ۱۴۰۱ شهرداری همدان نیز بودجه‌ای معادل ۱۰ میلیارد تومان در نظر گرفته شده است. سوالی که این‌جا مطرح می‌شود این‌که، آیا با این میزان بودجه، شهرداری می‌تواند تا حد قابل قبولی پاکیزگی را به رودخانههای همدان را برگرداند؟
وضعیت رودهای همدان از منظر آلودگی فاضلاب
در حال حاضر در شهر همدان بعضی از رودخانه‌ها فاضلاب زیادی دارند و برنامه‌های درازمدت می‌طلبند، در این موارد ابتدا فاضلاب حذف و سپس اقدامات بعدی انجام می‌شود. در بعضی از رودخانههای همدان فاضلابی موجود نیست، نظیر رودخانه عباس‌آباد که از گنجنامه تا میدان عباس‌آباد و پشت منوچهری ادامه دارد و بنا به رسم و عادت در منطقه منوچهری روی آن را پوشانده‌اند. در حال حاضر رودخانه دیوین فاضلاب ندارد، به عنوان مثال ساکنان منطقه بالای بلوار کاج درخواست داشتند که روی این رودخانه را بپوشانند، چراکه مردم گزینه بهتری از شهرداری برای رودخانه‌ها ندیدند و می‌خواهند طبق روال قبل رودخانه پوشانده شود. اگر شهرداری بخواهد روی رودخانه‌ها را باز کند باید مقاومت، جسارت و شهامت از خود نشان دهد و خوشبختانه موافقت کرده که قسمتی از رودخانه گنجنامه که مشکلات محیط زیستی ندارد، احیا شود. در حال حاضر، در همدان چیزی به اسم پاکیزگی رودخانه نداریم و بدیهی است اگر فاضلاب رسمی هم در آن‌ها نریزد، آب بالاخره آلوده می‌شود. بنابراین شهرداری باید پاکیزگی آب را تأمین کند. احیای رودخانه‌ها به فرهنگ‌سازی نیاز دارد و باید با حمایت و کمک رسانه‌ها به مطالبه عمومی تبدیل شود.
صرف بودجه حق نشر آلایندگی برای حل مسئله فاضلاب
بخش عمده حق آلایندگی یا مسئولیت اجتماعی باید برای اصلاح ساختار محیط زیست در همدان صرف شود. مشکلاتی در سیستم فاضلاب چه در بالا دست و چه پایین دست وجود دارد و کانال ها غالبا قدیمی‌اند و هدررفت آب از آن‌ها زیاد است. حق نشر آلایندگی را باید در مواردی همچون اصلاح کانال‌های فاضلاب همدان هزینه کنیم، در راستای اصلاح ساختار محیط زیست استفاده از حق نشر آلایندگی صنایع و صرف آن برای مواردی مانند جداسازی فاضلاب از رودخانه‌ها می‌تواند، گام بزرگی باشد. جداسازی فاضلاب از رودخانههای همدان باعث بهبود وضعیت کیفی آب برخی رشته قنوات همدان خواهد شد، آن‌چه که می‌تواند آب مورد نیاز بخش قابل توجهی (حدود ۳۰ درصد) فضای سبز شهر را تأمین کند. در همدان هشت رودخانه وجود دارد، رودخانههای رو بسته شهر به جاده و خیابان تبدیل شده‌اند و حتی درخت‌هایی که در کنار آن‌ها بوده‌اند، از بین رفته‌اند، چراکه به فاضلاب تبدیل شده‌اند. اگر رودخانه‌ها احیا و موانع آن‌ها اصلاح شود، سرانه فضای سبز شهر بالا می‌رود و بر نشاط شهر نیز تأثیر دارد. خدمات اکوسیستمی رودهای همدان در صورتی که بدون آلودگی باشند، می‌تواند مواردی از جمله تنظیم و تلطیف هوا، تفریح و تفرج و ارزش زیبایی شناختی را دربربگیرد. ضمن این‌که باید تلاش شود آن ۳۰ درصد رود نپوشیده همدان، با رعایت حریم و موارد ایمنی به صورت کرویدرهای لطیف کننده هوا، سرباز باقی بماند.