*داود احمدی
*دانشجوی دکتری تخصصی معماری
طبق پیش‌بینی سازمان ملل متحد تا کمتر از نیم قرن دیگر، بیش از ۷۵ درصد جمعیت ساکن در زمین را شهرنشینان تشکیل خواهند داد. گسترش روزافزون تعداد شهرها و افزایش تمایل مردم به شهرنشینی، برنامه‌ریزی برای شهرها را ضروری ساخته است؛ بنابراین ظهور برنامه‌هایی نظیر طرح هادی، طرح تفصیلی و طرح جامع ناشی از همین تقاضاست.
سخن بر سر آن است که قبل و بعد از انقلاب طرح‌هایی تحت عناوین جامع و تفصیلی تهیه‌شده‌اند، اما هرازگاهی این طرح‌ها، تحت نام طرح باقی‌مانده و مجدداً پس از گذشت چند دهه دوباره طرح جامع و تفصیلی تهیه می‌شوند تا در عمل، طرح، طرح بماند و شهر نیز به راه خود ادامه دهد، به‌راستی چرا؟ و چه باید کرد؟ آیا بازهم باید به تهیه طرح ادامه داد و برای مدیریت شهری سال‌ها منتظر تصویب و ابلاغ ماند؟ اصطلاحاً تعریف طرح جامع و طرح‌تفصیلی چیست؟ فارغ از کاستی و نقد در اجرای درست طرح‌های مذکور باید پذیرفت این دو طرح در برنامه‌ریزی و مدیریت شهری از اهمیت بالایی برخوردار است.
بر اساس بررسی‌ها قبل از تهیه طرح‌های شهری به شکل متداول کنونی، طرح پیشنهادی شهر همدان، به‌عنوان اولین طرح شهری، توسط «کارل فریش» مهندس اتریشی، تهیه و به وزارت داخله پیشنهاد شد و در آبان ماه سال ۱۳۱۰ به تصویب وزارت داخله رسید. همچنین در سال ۱۳۲۴، بخش شهرسازی و طرح‌ریزی در سازمانی موسوم به «سازمان اصل چهار ترومن» در ایران تشکیل شد و مسئولیت آن بر عهده چند مهندس شهرساز، از جمله دکتر تورسن و مهندس گیبس، نهاده شد. این عده نیز برای اولین بار مطالعات و طرح‌ریزی سه شهر شیراز، اصفهان و سنندج را به زبان انگلیسی تهیه کردند. طرح‌های شهری باکیفیتی که در حال حاضر در کشور متداول است، از ابتدای برنامه سوم عمرانی کشور (۱۳۴۶ـ۱۳۴۱) آغاز شد. در سال‌های اول اجرای برنامه عمرانی سوم، قرارداد تهیه طرح جامع بین سازمان برنامه‌وبودجه و تعدادی از مشاوران منعقد شد. تا این‌که در سال ۱۳۴۳ وزارت آبادانی و مسکن و به دنبال آن شورای عالی شهرسازی تأسیس شد و نظارت در کار تهیه طرح‌های جامع شهرهایی که قرارداد آن‌ها قبلاً منعقدشده بود به عهده دبیرخانه شورای عالی شهرسازی محول و پس از مدتی عقد قراردادهای جدید در این مورد به دبیرخانه مذکور واگذار شد. اولین طرحی که به تصویب شورای‌عالی شهرسازی رسید، طرح جامع بندرلنگه بود که در سال ۱۳۴۵ تصویب شد. پس‌ازآن در سال ۱۳۴۶، طرح جامع شهرهای بندرعباس، تهران، تبریز، قزوین و رشت به تصویب رسید. در سال ۱۳۴۷ نیز طرح جامع شهرهایی چون بندرانزلی، همدان، اهواز، بابل و بابلسر به تصویب رسید و روند تصویب طرح‌ها در شورای‌عالی شهرسازی همچنان ادامه یافت.
همان‌طور که گفته شد یکی از مهم‌ترین طرح‌های توسعه شهری، طرح جامع شهری است که با توجه به فرایند طولانی طی شده برای تهیه طرح مذکور، بسیاری از طرح‌ها و برنامه‌های مطالعاتی و اجرایی شهر همدان با مشکلات متعددی روبرو شده، که اجرای ناقص طرح‌های توسعه شهری را به دنبال داشته است. افق طرح تفصیلی شهر همدان تا پایان سال ۹۴ بوده و باید در سال ۹۵ مجدداً تدوین می‌شد. این در حالی است که این اتفاق تاکنون، رخ نداده است و با یک خلأ در این فاصله مواجه شدیم، خلائی که افراد مطلع از قانون و دارای رانت‌های اطلاعاتی می‌توانند، از فرصت سوءاستفاده کرده و از کاربری‌های تعریف‌شده در شهر عدول کنند و ثروتی عظیمی با پایمال کردن حقوق سایر شهروندان به دست آورند. فرایند تصمیم‌گیری و تصمیم‌سازی در خصوص توسعه و آینده کلان شهرها در قالب طرح های جامع چنان‌چه برآمده از پشتوانه‌های علمی و مبتنی بر واقعیت‌ها و نیازهای جامعه مخاطب و منبعث از دارائی‌ها و ظرفیت‌های توسعه مکانی در شهرها نباشد، نه تنها نمی‌تواند برنامه‌ای مناسب در راستای توسعه پایدار برای ساکنان شهر باشد، بلکه خود منجر به چالش و مشکلات عدیده اقتصادی، زیست محیطی و اجتماعی برای ساکنان شهرها خواهد بود. یکی از مهم‌ترین مصادیق این‌گونه خطاها در فرایند تهیه و تصویب طرح جامع شهر همدان در حال رخ دادن است. قطعا تصویب چنین طرح پر ایرادی که چندین مرحله توسط متخصصین امر مطرح شده است، می‌تواند صدمات غیرقابل جبرانی را در این برهه زمانی به شهر همدان، کهن شهر جورقان و روستاهای ریشه در تاریخی که دارای اصالت و هویت مستقل هستند تحمیل کند.