*اتابک صفری تورج
محدودههای تاریخی- فرهنگی به منزله بخشی جداییناپذیر از پیکره و استخوانبندی شهر امروزند، بنابراین پرداختن به موضوع حفاظت و احیای این پهنههای ارزشمند، باید با رویکردی جامعنگر در مقیاس شهر و سرزمین پیرامونی مورد توجه قرار گیرد. این رویکرد باید متضمن تقویت و استمرار رابطه همه جانبه محدودهها با کل شهر باشد. همچنین محدودههای تاریخی- فرهنگی به منزله پهنههای دربردارنده عناصر و مجموعههای تاریخی و ارزشمند، با شبکهای از معابر در هم تنیده که ساختار و سازمان فضایی بافت را تشکیل میدهد، شناخته میشوند. این بافتها دارای فضاهای عمومی ویژهای هستند که همواره مکان رویدادها و قلمرو تعاملات اجتماعی بودهاند. محلات قدیمی و تاریخی نیز، پهنههای سکونت را در این محدودهها تعریف میکنند، بنابراین حفاظت از اصالت و یکپارچگی در همه ابعاد در فرآیند حفاظت و احیای این محدودهها ضروری است و دستیابی به تدوین راهبردها، سیاستها و همچنین برنامههای حفاظت و احیا در محدودههای موصوف، ضرورت یک مدیریت واحد شهری را بیش از پیش نمایان میسازد.
شهر همدان به عنوان یکی از پنج شهر تاریخی کشور مصوب شورای عالی شهرسازی و معماری در سال ۱۳۷۰ و همچنین به عنوان پایتخت تاریخ و تمدن ایران زمین در مصوبه مجلس شورای اسلامی در سال ۱۳۸۵ معرفی شده است و بنابر ماده یک آییننامه اجرایی بند «ج» ماده ۱۶۶ قانون برنامه توسعه که در سال ۱۳۸۰ به تصویب رسید، وزارت کشور موظف است در تمام شهرهای دارای بافت تاریخی ارزشمند که محدوده و ضوابط آنها اعلام شده است با توجه به وسعت و ویژگیهای بافت، ساختار مدیریتی مناسب در ستاد و یا در مدیریت مناطق شهری با هماهنگی سازمان میراث فرهنگی کشور ایجاد کند. با عنایت به این مهم و تعدد بناها، بافتها، محوطهها، محورهای واجد ارزش، به عنوان میراث ملموس و همچنین آئینها و سنتها و مراسم، به عنوان میراث ناملموس، شهر همدان به عنوان یکی از قطبهای گردشگری منطقه غرب حائز اهمیت بوده و بافت تاریخی آن با دارا بودن مجموعههای ارزشمندی از جمله: محوطه باستانی هگمتانه، مجموعه بازار تاریخی، مراکز محلات که با نام چمن شناخته میشوند، مساجد، حمامها، مقابر، کلیساها و کنیسهها، خانههای تاریخی، گذرها و معابر متعدد تاریخی، یکی از مظاهر هویت تاریخی- فرهنگی شهر همدان است. توجه یکپارچه به آنها در کنار هم میتواند هویتی مستقل را برای بافت ارزشمند رقم بزند و به صورت یک پدیده واجد ارزش برای همگان ریشههای تاریخی- فرهنگی اش را به نمایش بگذارد. بنابراین به منظور حفاظت و احیا این مجموعهها، با عنایت به قوانین و مصوبات شورای عالی شهرسازی و معماری ایران لزوم همکاری دستگاههای ذیمدخل از جمله راه و شهرسازی، شورای شهر و شهرداریها ضروری است.
با توجه به موارد ذکرشده و پیگیریهای مربوطه از سوی شهرداری و میراث فرهنگی همدان و همچنین مصوبات کارگروه های مرتبط در استان، راهاندازی شهرداری بافت مرکزی با محوریت بافت تاریخی در دستور کار متولیان مدیریت شهری قرار گرفت و در پی جلسات مشترکی که بین شهرداری و میراث فرهنگی برگزار شد، محدوده بافت تاریخی شهر همدان مصوب مورخ ۲۷/۷/۹۴ شورای عالی شهرسازی و معماری به عنوان محدود شهرداری بافت قدیم از سوی میراث فرهنگی به شهرداری پیشنهاد شد.
با این توصیف محدوده بافت تاریخی شهر همدان مصوب شورای عالی شهرسازی و معماری ایران، مورد تاکید و اولویت میراث فرهنگی قرار گرفت، بنابراین در صورتی که محدوده شهرداری بافت تاریخی (مرکزی) از محدوده پیشنهادی کوچکتر باشد، عملا مدیریت شهری، نه تنها بافت تاریخی را بهبود نمیدهد، بلکه ممکن است مدیریت یکپارچه بافت تاریخی را با چالشهای بیشتری مواجه کند. ضمناً ساماندهی و بهسازی محیطی بافتهای شهری جزئی از تکالیف شهرداریها محسوب میشود و میراث فرهنگی باید ضمن تبیین ضوابط پهنههای حفاظتی، نظارتهای موضوعی را به انجام رساند. در راستای تحقق اهداف حفاظت و احیای پروژههای موضعی و موضوعی بافتهای شهری و روستایی بعضا همکاریهایی در قالب تهیه طرحهای موضعی و یا اجرای نمونههایی همچون ساماندهی جداره، احیای فضای شهری، در همکاریهای بین بخشی با شهرداریها، دهیاریها ، بنیاد مسکن و یا تحت نظارت میراث فرهنگی صورت پذیرفته است. بنابراین ضروت دارد برای تدوین برنامههای آتی نسبت به احصای اولویتها، برنامهریزی جامع اقدامات مشترک میراث فرهنگی با شهرداری دارای بافت تاریخی با همکاری شهرداریها ضمن آسیبشناسی پهنهها و نیز ضرورتهای هریک از بافتها در قالب برنامه کوتاهمدت و میانمدت حفاظت، ساماندهی، بهسازی به ترتیب اولویتها احصا شود و اولویتها، برنامه سالیانه اقدامات مشترک (تهیه و اجرای طرحهای موضوعی و موضعی) میتواند با عقد تفاهمنامههای مشترک بین شهرداریها و نهاد عمران شهری ضمانتهای اجرایی یافته و زمینههای تحقق آن فراهم شود.
در پایان تاکید میشود که بافت تاریخی شهر همدان، به شدت نیازمند همراهی و همدلی همه مسئولین متولی شهر به منظور تغییر چهره و رفع اغتشاشات و برگرداندن هویتهای کمرنگ شده به حالت اولیه و اصیل خود است و همچنین جایگزین کردن هویت سیمای محیطی مقبول و در خور و شایسته به این بافت نیمه جان تاریخی را طلب میکند.