*حامد حاجیلوئی
*دانشجوی دکترای باستان‌شناسی در دانشگاه تهران
روز یک‌شنبه، بیست و پنجم اردیبهشت سال هزار و چهارصد و یک، در حالی که برای تفریح و بازدید چند باره از دو کتیبه هخامنشی متعلق به داریوش یکم و پسرش، خشایارشا یکم، به مجموعه تفریحی – تاریخی گنجنامه [در همدان] رفته بودم، فرو رفتگی‌ای روی قطعه سنگی در نزدیکی دو کتیبه مذکور، نظر من را به خود جلب کرد. این فرو رفتگی از دور مشابه با شکل و ابعاد محل نقر کتیبه‌های هخامنشی محل بود. پس از مدتی در ارتباط با این منطقه مطالعه کردم و با آگاهی از نوشته‌های افرادی که در گذشته از این محل دیدن کرده‌اند یا مطالبی را به صورت شفاهی از دیگران شنیده و مکتوب کرده‌اند، به محل مراجعه کردم تا فرو رفتگی مکشوف را مستندنگاری کنم.
نحوه قرارگیری قطعه سنگ مکشوف به طوری است که فرورفتگی روی آن به صورت مایل است و تصور می‌شود که قطعه سنگ متأثر از عوامل طبیعی یا انسانی از محل سابق خود جابه‌جا شده باشد. منظور از عوامل طبیعی مشخص است. اما مقصود از عوامل انسانی این است که شاید زمانی که حجار، فرو رفتگی را ایجاد می‌کرده است، قطعه سنگ را به کمک افرادی جابه‌جا کرده باشند. این قطعه سنگ چند ضلعی در ضلع جنوبی رودخانه و شرق دو کتیبه هخامنشی قرار دارد. فرو رفتگی آن به طول ۲۶۵ و عرض ۲۰۱ سانتی‌متر و بیشینه و کمینه عمق آن به ترتیب ۲۰ و ۴ سانتی‌متر است. محمدتقی مصطفوی در صفحه ۱۴۸ کتاب خود با عنوان «هگمتانه: آثار تاریخی همدان و فصلی درباره ابوعلی سینا با ۷۸ تصویر و یک نقشه»، ابعاد دو کتیبه هخامنشی گنجنامه را ذکر کرده است. بر این اساس، کتیبه داریوش یکم به طول ۲۹۰ و عرض ۱۹۰ و کتیبه خشایارشا یکم به طول ۲۷۰ و ارتفاع ۱۹۰ سانتی‌متر هستند. بنابراین، ابعاد فرو رفتگی مکشوف نزدیک به ابعاد دو کتیبه هخامنشی این محل است.
پی‌یر لوکوک (Pierre Lecoq)، زبان‌شناس بلژیکی، در صفحه ۱۲۷ کتابش با عنوان «Les Inscriptions de la Perse Achéménide»، به دو فرو رفتگی روی صخره‌ای در نزدیکی دو کتیبه موجود اشاره کرده است که خطی روی آن‌ها نقر نشده است. او بیان کرده است که شاید برای نوشتن ادامه متن دو کتیبه دیگر ایجاد شده است یا این عقیده‌ای است که توقع داریم. مصطفوی در کتاب خود [که در بالا به آن اشاره شد]، این فرو رفتگی را از دور مشاهده کرده و به نزدیک آن نرفته است. زیرا او در صفحه ۱۵۰ کتابش آورده است که: « … از دور اثر نقش یا نوشته در آن به نظر نمی‌رسد و شاید در صورتی که بتوانند آن را از نزدیک دقیقاً ملاحظه و بررسی نمایند آثاری هم در آن کشف و مشاهده شود». بر این اساس، او ابعاد این فرو رفتگی را به طور تقریبی به طول ۴۰۰ و عرض ۲۵۰ سانتی‌متر دانسته است که با ابعاد واقعی آن برابر نیست. علاوه بر این، با توجه به آثار هخامنشی و اشکانی مکشوف در کوهستان الوند و ذکر نام این محل در مدارک تاریخی می‌توان فرضیه‌هایی در باره چرایی ایجاد بستر جهت نقر کتیبه بر آن قطعه سنگ مطرح کرد؛ ۱) احتمال دارد که این قطعه سنگ برای نقر یکی از دو کتیبه هخامنشی موجود در گنجنامه مورد نظر بوده است، اما پس از ایجاد فرو رفتگی به دلیلی (یا دلایلی) رها شده و در نهایت در محل کنونی کتیبه‌ها نقر شده است. علت (یا علل) این موضوع می‌تواند یافتن نقطه بهتری از لحاظ مختلف مانند جنبه بصری آن نسبت به نقطه کشف این قطعه سنگ باشد. ۲) احتمال دارد قطعه سنگ مکشوف برای نقر کتیبه دیگری در دوره هخامنشی یا کتیبه‌ای در دوران پیش یا پس از آن، به طور مثال در دوران اسلامی، مورد نظر بوده است. ۳) فرضیه‌ای که توسط لوکوک مطرح شده است و در بالا آورده شد. نمونه مشابهی در طول تاریخ وجود داشته است.بنا بر بند ۳ کتیبه‌ای مربوط به دوره هخامنشی در کنار دریاچه وان در کشور ترکیه کنونی، محل نقر کتیبه به دستور داریوش یکم کنده شده است، اما نقر کتیبه آن به دستور خشایارشای یکم صادر شده است.
لازم به ذکر است قطعه سنگی به شکل پله نیز در مسیر جریان حرکتی آب از سوی آبشار به پایین‌دست وجود دارد. اما مشخص نیست این پله متعلق به دوران باستان بوده است یا در دوره معاصر از زمان تبدیل گنجنامه به محلی تفریحی برای تسهیل مسیر حرکت گردشگران به سمت آبشار ایجاد شده است و امروزه مسیر حرکتی جریان آب تغییر یافته و مورد استفاده قرار نمی‌گیرد.