کوهستان الوند؛ گنجی که نمی‌بینیمش!

*مهرداد نهاوندچی                                                                                                                                                   

*دانشجوی دکتری برنامه ریزی محیط زیست

• اهمیت کوه و کوهستان

کوهستان با تمامی صلابت ظاهری و با وجود تأمین خدمات و ارزش‌های فراوان محیط زیستی منطقه‌ای فوق‌العاده مهم برای دشت‌ها (به ویژه برای نواحی خشک و نیمه خشک چون ایران)، هیچ‌گاه با چنین شدتی رو به تباهی نبوده است. نتیجه این روند منجر به فقر اهالی کوهستان‌ها، تباهی تنوع زیستی و فرهنگی هم در نواحی منزوی کوه و هم در دشت‌ها (آبادی) است که کوهستان‌ها آن‌ها را پشتیبانی می­کنند. تخریب مراتع، زیستگاه حیات وحش، فرسایش، خزش، رانش، لغزش اراضی و خاک، ریزش مواد: سنگ و یخ و برف  یا سیل و رسوب‌گیری همه از عواقب بی‌توجه بودن به ماهیت خاص کوهستان و نیازهای برنامه‌ریزی محیط زیستی است که می­طلبد اما وجود ندارد. قبلا نواحی بکر و منزوی پناهگاه بخش مهمی از فضا و حیات و فرهنگ بومی کوه بود اما امروزه اکثر این نواحی یا با سازه­هایی به بهانه گردشگری، سکونتگاه، پیست‌های اسکی، جاده و هتل، یا مزارع و مراتع مصنوعی محاصره و یا اشغال شده‌اند.

• چرا الوند گنج است؟

افسانه­ای در عوام همدان وجود دارد که گفته می­شود گنجی در کوهستان الوند پنهان شده است که حمل آن به ۱۸۰ کامیون نیاز دارد. ذهن ما همواره به سمت محاسبه ریالی کالا­ها و ارزش­ها می­رود، اما اگر بخواهیم ارزش اکولوژیکی و خدمات محیط زیستی کوه­های اطراف همدان را کمی کنیم، آن‌چه به دست خواهد آمد از هر گنجی بزرگ­تر خواهد بود. باید توجه داشت، بدون وجود کوه­های اطراف همدان و کوهستان الوند، همدان دشتی برهوت بیش نخواهد بود. اما در دهه­های اخیر، حداکثر بهره­برداری و درآمدزایی (استانی و شخصی) و یا حتی اشتغال حداکثر به قیمت تخریب و آلوده‌سازی محیط زیست منشا و مادری کوهستان­های همدان شده است.

کهن شهر همدان، از دیرباز به عنوان یک شهر کوهستانی شناخته شده است و کوه­های آن، پیشینه تاریخی مفصلی در موضوعات فرهنگی، هنری، باستانی، تاریخی، اقتصادی، ورزشی و گردشگری داشته‌اند. چنان‌چه در کتب تاریخی و اشعار شاعران محلی و ملی به آن اشارات فراوانی شده است. کوه­های همدان خدمات اکولوژیکی همچون تامین ذخایر عظیم آب و تلطیف هوا، نقش حیاتی برای شهر همدان دارند و حفظ آن­ها به عنوان نعمت‌های الهی، ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است.

• زخم­هایی بر پیکر الوند

چندین و چند سال است که پیکر با صلابت کوهستان الوند به اشکال مختلف زخمی شده است. در این بخش به تهدیدات قبلی و پیش روی کوهستان­های همدان به صورت تیتروار اشاره می­شود:

• احداث تله­کابین؛ از نظر محیط زیستی جابه­جا شدن حتی یک سنگ سیستم اکولوژیکی یک کوهستان را برهم می­زند، ورود بیش از ظرفیت برد فیزیکی و زیستی در منطقه کوهستانی الوند تخریب­های زیادی را در برداشته و در برخواهد داشت.
• احداث مجموعه­های گردشگری؛ در اقصی نقاط کوهستان. گردشگری یکی از بزرگترین بهانه­های تخریب کوهستان­های همدان بوده است؛ در حالی­که گردشگری پاک با کمترین تخریب می­تواند بیشترین ثمر را داشته باشد.
• احداث جاده سلامت؛ که با پیگیری رسانه­ها، فعالان محیط زیست و کوهنوردان و ورود برخی از مسئولان متوقف شد، اما اثراتی از آن همچنان به­جای مانده است.
• گازکشی به دهکده گنجنامه، توسعه ناپایدار یکی از عوامل مشخص تخریب مناطق کوهستانی است.
• وجود آفرودسواری­های بی‌حساب و کتاب؛ امید است این افراد در قالب تیم­های مختلف و مسیرهای مشخص به درستی مدیریت شوند و به مناطق با حساسیت کمتر و پیست­های خصوص این ورزش هدایت شوند.
• رها شدن میزان زیادی پسماند و پساب در بیشتر مناطق کوهستانی همدان؛ آموزش محیط زیست برای کوهنوردان و گردشگران کوهستان­ها، می­تواند یک برنامه بلندمدت فرهنگ‌سازی تضمینی باشد.
• نظام عشایری مدرن به جای سنتی؛ در گذشته عشایر با حرکت آهسته خود از مناطق جنوبی، فرصت برای جوانه زدن و رشد گیاهان در کوهستان­های همدان را به به­وجود می­آوردند. اما امروزه با خودرو (وانت و کامیون) به کوچ می­پردازند و زمان برای رشد گیاهان به وجود نمی­آید. این امر باعث از بین رفتن پوشش گیاهی می­شود. با از بین رفتن پوشش گیاهی، رواناب­های ناشی از بارندگی در سطح خاک وارد نمی­شوند و این امر به کاهش سفره­های زیرزمینی دامن می­زند. با افزایش برداشت آب از سفره­های زیرزمینی، عوارضی همچون فروچاله به وجود می­آیند. پس اگر به صورت علت و معلولی بررسی کنیم، یکی از عوامل ایجاد فروچاله و حتی کم­آبی را می­توان در کوهستان­ها و تخریب­ها و بهره­برداری­های غلط در آن جست‌وجو کرد.
• احداث جاده برگشت گنجنامه؛ در شماره قبلی در پرونده ویژه به آن پرداختیم، اما باید اشاره شود که احداث جاده برگشت، میزان زیادی از باغات منطقه و مناطق حساس کوهستان را تخریب خواهد کرد.
• احداث بیمارستان هزار تختخوابی، احداث این مرکز درمانی در منطقه جاده حیدره، نه تنها از منظر محیط زیستی توجیهی ندارد و تخریب­های جبران‌ناپذیری به جای می­گذارد، بلکه از منظر راه­های دسترسی و پدافند غیر عامل هم علمی و عملی نیست.
• توسعه نامتوازن؛ بهره­برداری­های منفعت طلبانه، ویلاسازی، کوه­خواری، آلودگی­ به اشکال مختلف و استفاده بیش از توان و بارگذاری مشخص کوهستان­های همدان، که باعث تخریب­های متعددی شده است.

در چند دهه اخیر بدون توجه به اهمیت وافر کوهستان­های همدان، به بهانه­های مختلف همچون توسعه و گردشگری دست به تخریب آن زده­ایم، اگر برنامه­ریزی مدونی متناسب با توان و ظرفیت، برای کوهستان­های در همدان وجود نداشته باشد و رانت و قدرت، نظام بهره­برداری این مناطق بی­بدیل را تعیین کند، هم این گنج‌های با شکوه را از دست می­دهیم هم باید منتظر عواقب و خشم طبیعت به سمت منطقه زیستی خودمان یعنی شهرها باشیم.

• متولی کوهستان­های همدان کیست؟

اگرچه در قضایا و مناقشات مختلف مانند احداث جاده سلامت، سازمان­ها و ارگان­های دولتی و غیردولتی ورود کردند، اما هنوز متولی مشخصی را نمی­تواند برای کوهستان­های همدان نام برد. پیشنهاد می­شود کمیته مشترکی بین دستگاه­های متولی ایجاد شود و مسائل و مناقشات و نظام بهره­برداری عادلانه در آن کمیته بررسی شود. تعیین همیاران و ضابطان قضایی حافظ محیط زیست از بین کوهنوردان و انجام کارهای علمی مانند بررسی ذی­نفعان، میزان قدرت و ارتباطات آن‌ها و همچنین پهنه­بندی توان کوهستان­های همدان به منظور کاربری­های مختلف مانند گردشگری از ملزومات و اولویت­های کارهای حفاظتی این پیکره­های زخمی است.