*مهرداد نهاوندچی
*دانشجوی دکتری برنامه ریزی محیط زیست
- اهمیت کوه و کوهستان
کوهستان با تمامی صلابت ظاهری و با وجود تأمین خدمات و ارزش‌های فراوان محیط زیستی منطقه‌ای فوق‌العاده مهم برای دشت‌ها (به ویژه برای نواحی خشک و نیمه خشک چون ایران)، هیچ‌گاه با چنین شدتی رو به تباهی نبوده است. نتیجه این روند منجر به فقر اهالی کوهستانها، تباهی تنوع زیستی و فرهنگی هم در نواحی منزوی کوه و هم در دشت‌ها (آبادی) است که کوهستانها آنها را پشتیبانی میکنند. تخریب مراتع، زیستگاه حیات وحش، فرسایش، خزش، رانش، لغزش اراضی و خاک، ریزش مواد: سنگ و یخ و برف یا سیل و رسوب‌گیری همه از عواقب بی‌توجه بودن به ماهیت خاص کوهستان و نیازهای برنامهریزی محیط زیستی است که میطلبد اما وجود ندارد. قبلا نواحی بکر و منزوی پناهگاه بخش مهمی از فضا و حیات و فرهنگ بومی کوه بود اما امروزه اکثر این نواحی یا با سازههایی به بهانه گردشگری، سکونتگاه، پیستهای اسکی، جاده و هتل، یا مزارع و مراتع مصنوعی محاصره و یا اشغال شده‌اند.
- چرا الوند گنج است؟
افسانهای در عوام همدان وجود دارد که گفته میشود گنجی در کوهستان الوند پنهان شده است که حمل آن به ۱۸۰ کامیون نیاز دارد. ذهن ما همواره به سمت محاسبه ریالی کالاها و ارزشها میرود، اما اگر بخواهیم ارزش اکولوژیکی و خدمات محیط زیستی کوههای اطراف همدان را کمی کنیم، آن‌چه به دست خواهد آمد از هر گنجی بزرگتر خواهد بود. باید توجه داشت، بدون وجود کوههای اطراف همدان و کوهستان الوند، همدان دشتی برهوت بیش نخواهد بود. اما در دهههای اخیر، حداکثر بهرهبرداری و درآمدزایی (استانی و شخصی) و یا حتی اشتغال حداکثر به قیمت تخریب و آلوده‌سازی محیط زیست منشا و مادری کوهستانهای همدان شده است.
کهن شهر همدان، از دیرباز به عنوان یک شهر کوهستانی شناخته شده است و کوههای آن، پیشینه تاریخی مفصلی در موضوعات فرهنگی، هنری، باستانی، تاریخی، اقتصادی، ورزشی و گردشگری داشته‌اند. چنان‌چه در کتب تاریخی و اشعار شاعران محلی و ملی به آن اشارات فراوانی شده است. کوههای همدان خدمات اکولوژیکی همچون تامین ذخایر عظیم آب و تلطیف هوا، نقش حیاتی برای شهر همدان دارند و حفظ آنها به عنوان نعمت‌های الهی، ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است.
- زخمهایی بر پیکر الوند
چندین و چند سال است که پیکر با صلابت کوهستان الوند به اشکال مختلف زخمی شده است. در این بخش به تهدیدات قبلی و پیش روی کوهستانهای همدان به صورت تیتروار اشاره میشود:
- احداث تلهکابین؛ از نظر محیط زیستی جابهجا شدن حتی یک سنگ سیستم اکولوژیکی یک کوهستان را برهم میزند، ورود بیش از ظرفیت برد فیزیکی و زیستی در منطقه کوهستانی الوند تخریبهای زیادی را در برداشته و در برخواهد داشت.
- احداث مجموعههای گردشگری؛ در اقصی نقاط کوهستان. گردشگری یکی از بزرگترین بهانههای تخریب کوهستانهای همدان بوده است؛ در حالیکه گردشگری پاک با کمترین تخریب میتواند بیشترین ثمر را داشته باشد.
- احداث جاده سلامت؛ که با پیگیری رسانهها، فعالان محیط زیست و کوهنوردان و ورود برخی از مسئولان متوقف شد، اما اثراتی از آن همچنان بهجای مانده است.
- گازکشی به دهکده گنجنامه، توسعه ناپایدار یکی از عوامل مشخص تخریب مناطق کوهستانی است.
- وجود آفرودسواریهای بی‌حساب و کتاب؛ امید است این افراد در قالب تیمهای مختلف و مسیرهای مشخص به درستی مدیریت شوند و به مناطق با حساسیت کمتر و پیستهای خصوص این ورزش هدایت شوند.
- رها شدن میزان زیادی پسماند و پساب در بیشتر مناطق کوهستانی همدان؛ آموزش محیط زیست برای کوهنوردان و گردشگران کوهستانها، میتواند یک برنامه بلندمدت فرهنگ‌سازی تضمینی باشد.
- نظام عشایری مدرن به جای سنتی؛ در گذشته عشایر با حرکت آهسته خود از مناطق جنوبی، فرصت برای جوانه زدن و رشد گیاهان در کوهستانهای همدان را به بهوجود میآوردند. اما امروزه با خودرو (وانت و کامیون) به کوچ میپردازند و زمان برای رشد گیاهان به وجود نمیآید. این امر باعث از بین رفتن پوشش گیاهی میشود. با از بین رفتن پوشش گیاهی، روانابهای ناشی از بارندگی در سطح خاک وارد نمیشوند و این امر به کاهش سفرههای زیرزمینی دامن میزند. با افزایش برداشت آب از سفرههای زیرزمینی، عوارضی همچون فروچاله به وجود میآیند. پس اگر به صورت علت و معلولی بررسی کنیم، یکی از عوامل ایجاد فروچاله و حتی کمآبی را میتوان در کوهستانها و تخریبها و بهرهبرداریهای غلط در آن جست‌وجو کرد.
- احداث جاده برگشت گنجنامه؛ در شماره قبلی در پرونده ویژه به آن پرداختیم، اما باید اشاره شود که احداث جاده برگشت، میزان زیادی از باغات منطقه و مناطق حساس کوهستان را تخریب خواهد کرد.
- احداث بیمارستان هزار تختخوابی، احداث این مرکز درمانی در منطقه جاده حیدره، نه تنها از منظر محیط زیستی توجیهی ندارد و تخریبهای جبران‌ناپذیری به جای میگذارد، بلکه از منظر راههای دسترسی و پدافند غیر عامل هم علمی و عملی نیست.
- توسعه نامتوازن؛ بهرهبرداریهای منفعت طلبانه، ویلاسازی، کوهخواری، آلودگی به اشکال مختلف و استفاده بیش از توان و بارگذاری مشخص کوهستانهای همدان، که باعث تخریبهای متعددی شده است.
در چند دهه اخیر بدون توجه به اهمیت وافر کوهستانهای همدان، به بهانههای مختلف همچون توسعه و گردشگری دست به تخریب آن زدهایم، اگر برنامهریزی مدونی متناسب با توان و ظرفیت، برای کوهستانهای در همدان وجود نداشته باشد و رانت و قدرت، نظام بهرهبرداری این مناطق بیبدیل را تعیین کند، هم این گنج‌های با شکوه را از دست میدهیم هم باید منتظر عواقب و خشم طبیعت به سمت منطقه زیستی خودمان یعنی شهرها باشیم.
- متولی کوهستانهای همدان کیست؟
اگرچه در قضایا و مناقشات مختلف مانند احداث جاده سلامت، سازمانها و ارگانهای دولتی و غیردولتی ورود کردند، اما هنوز متولی مشخصی را نمیتواند برای کوهستانهای همدان نام برد. پیشنهاد میشود کمیته مشترکی بین دستگاههای متولی ایجاد شود و مسائل و مناقشات و نظام بهرهبرداری عادلانه در آن کمیته بررسی شود. تعیین همیاران و ضابطان قضایی حافظ محیط زیست از بین کوهنوردان و انجام کارهای علمی مانند بررسی ذینفعان، میزان قدرت و ارتباطات آنها و همچنین پهنهبندی توان کوهستانهای همدان به منظور کاربریهای مختلف مانند گردشگری از ملزومات و اولویتهای کارهای حفاظتی این پیکرههای زخمی است.