*زهرا کرد
*فعال محیط زیست
طبیعت را آن‌چه که انسان در پدید آمدنش دخالت نداشته باشد، می‌گویند. در معنای کلی آب، هوا، کوه و زمین در این تعریف گنجانده می‌شود؛ عناصری که در عصر حاضر بیش از هر دوره دیگری مورد تاخت و تاز بشر برای کسب آسایش بدون آرامش قرار می‌گیرد. این شبیخون بلا در کشورهای مختلف به طرق کم‌آسیب‌تری مدیریت شده و با کسب حداکثر بهره‌وری از طبیعت، حداقل آثار را برجای می‌گذارد. اما در کشور ما این مقوله با حداکثر تخریب و حداقل بهره وری با عناوین پر رنگ لعابی چون کلانشهر شدن، توسعه گردشگری و اشتغال‌زایی به منصه تباهی می‌رسد؛ تباهی که در دراز مدت گریبان نوع بشر را به اشکال مختلف بلایای طبیعی می‌گیرد، بلکه بتواند این بهم خوردن هارمونی ذاتی اش را جبران کند. در سال‌های اخیر و با توجه به مسیر صنعتی شدن توسعه شهرها، ورود انسان به دامان طبیعت در قالب کوه نوردی، کوهپیمایی، طبیعت گردی فزونی یافته است. حضوری که از قدمتش چند سالی نمیگذرد اما وسعت تخریبش بیش از این‌هاست و ما را با مفهوم جدیدی از مصرف‌گرایی به نام مصرف طبیعت آشنا می‌سازد.
به راستی آیا طبیعت مصرف می‌شود؟
«مسعود فرحبخش» راهنمای گردشگری و کوهنورد پاسخ می‌دهد: با یکجانشینی و افزایش نرخ جمعیت طی ده هزار سال گذشته، بشر برای تسهیل تامین نیازهای خود، به مصرف محیط پیرامونش، اعم از خاک، آب، گیاهان، و هوا می‌پردازد و این رویه طی قرن‌های متمادی ادامه یافته و در هر دوره شکل خاص آن عصر را به خود می‌گیرد و امروزه شاهد شیوه جدید مبتنی بر مصرف طبیعت هستیم که توسط گروه‌های به ظاهر علاقمند به طبیعت، کاسبان عرصه و حریم کوه‌ها و در غیاب مدیریت صحیح منابع طبیعی رخ می‌دهد و ضمن این مصرف‌گرایی، آن‌چه حاصل می‌شود تبعات ویرانگر این برهم خوردن تعادل است.
آثار ملموس مصرف طبیعت
نویسنده کتاب «کوه‌ها؛ از هستی تا نیستی» فرسایش‌های گسترده خاک در اثر جاده‌کشی‌های غیرضروری و چرای کنترل نشده دام، حضور بی قاعده انسان‌ها اعم از گردشگر، کوهنورد و طبیعت گرد، ساخت‌وسازهای غیر اصولی و بدون الزام، کوه‌خواری گسترده به بهانه توسعه گردشگری و شهری کردن طبیعت را از آثار ملموس مصرف کردن طبیعت می‌داند که در درازمدت سبب تبعاتی چون کاهش ضریب نفوذپذیری آب در خاک و بروز سیلاب‌های غیرقابل توجیه، تخریب و ریزش بخش‌های مختلفی از کوه، از بین رفتن پوشش‌های گیاهی بومی هر منطقه، مهاجرت اجباری گونه‌های جانوری هر اقلیم، کاهش تنوع زیستی و بهم خوردن اکوسیستم می‌شود.
کوهنوردان به عنوان دیده‌بان طبیعت، به علت ارتباط مداوم با کوه و محیط های بکر، شاهد و عامل بسیاری از اتفاقات مثبت و منفی در طبیعت و اخص کوهستان هستند. افرادی که در پس زمینه عکس‌هایشان می‌توانند آثار گذر تخریبگر انسان را بر پیکره دشت‌ها و کوه‌ها ببینند، به گونه‌ای که دشت بیست سال گذشته، امسال نما و چهره‌ای برای عکس گرفتن ندارد و جای خالی زیبایش را می‌توان به خوبی از چشم آن‌ها دید.
مصرف کوه توسط کوهنوردان
فرحبخش به حضور دو لبه کوهنوردان اشاره می‌کند: کوهنوردان عمدتا از علاقمندان ویژه طبیعت هستند و با تغییر در نگرش خود، آموزش مهارت‌های زیست محیطی لازم و استفاده از منابع تجدیدپذیر، می‌توانند این حرکت توام با مسئولیت پذیری را به سایر گروه‌های علاقمند به طبیعت منتقل کنند تا ضمن بهره بردن از این پهنه بی‌همتا، حداقل تخریب و آسیب ایجاد شود؛ همچنین این حضور مستمر در طبیعت وسیله‌ای‌ای است که هر رویداد و تخریبی را شاهد باشند و با اطلاع رسانی درست نقشی سازنده در ژینایی و مانایی این پهنه هستی داشته باشند.
از طرفی لبه خطرناک کوهنوردی، کوهنوردی کردن بدون توجه به بستر اصلی آن یعنی کوهستان است. در سال‌های اخیر و ضمن گسترش تکنولوژی و شبکه‌های اجتماعی، تعداد افراد علاقمند به کوهنوردی و طبیعت‌گردی زیاد شده است. افرادی که کوه را به خاطر داشتن افتخارات صعود و پیمایش و عکس‌های جذابش با لباس‌های رنگی می‌خواهند و این حواشی بر اصل مطلب غلبه پیدا کرده است؛ صعودهای پرتعداد کوهنوردان به کوه‌ها، صعودهای پی در پی و تکراری به یک کوه از یک مسیر از مصدایق بارز مصرف‌گرایی و اسراف کوهستان به حساب می‌آید. در چنین رویکردی، کوه و طبیعت صرفا ابزاری است برای انسان و اگر این ابزار تخریب شود یا نهایتا تامین‌کننده عکس‌ها و افتخارات افراد نباشد، به راحتی با پهنه دیگری از هستی جایگزین می‌شود بدون توجه به این مهم که از پیدایش این عرصه‌های طبیعی هزاران سال گذشته اما به واسطه حضور همین کوهنوردان و طبیعت‌گردان نابودیشان در عرض چند ده سال رخ می‌دهد.
این راهنمای گردشگری در تبیین کوهنوردی به دور از مصرف‌گرایی چنین بیان می‌کند: توجه به ظرفیت پذیرش کوهستان از حیث تعداد افراد، استفاده از لوازم استاندارد و قابل شستشو به جهت کاهش تولید زباله، استفاده از مواد غذایی کم پسماند به میزان کافی چراکه بردن حجم زیادی از مواد غذایی ضمن این‌که در نخست شکلی از مصرف‌گرایی است، در نهایت با توجیهاتی چون تغذیه حیوانات و تجزیه شدن در طبیعت در محیط کوهستان رها می‌شوند که سبب نازیبایی محیط و ایجاد شیرابه و زباله می‌شود؛ همچنین بهتر است به جای تمرکز صعود بر یک قله و مسیر، از قله‌ها و مسیرهای مختلف استفاده کنیم تا ضمن کشف و شهودهای جدید و اصولی در عرصه بی‌بدیل کوهستان، از فشار مضاعفی که از ازدحام کوهنوردان بر یک مسیر و قله است بکاهیم. در پایان کوهنوردی و طبیعت گردی بی ردپا شرط بقا و استدام این عناصر آسیب‌پذیر هستند تا به عنوان ودیعه‌ای گرانبها برای آیندگان حفظ شوند.