*لیلا بهرامی
*جامعه‌شناس
آب و فرهنگ از عناصر جدایی‌ناپذیر زندگی انسان هستند. پیوند این دو از آن جهت جالب‌تر می‌شود که درمی‌یابیم اولی نیاز بیولوژیکی حیات است و دومی‌چارچوب‌هایی است که هویت جمعی انسان‌ها را در خود جای می‌دهد. نحوه استفاده و ارزش‌گذاری آب، بخشی مهم از هویت فرهنگی یک جامعه را تشکیل می‌دهد. آب در زندگی روزمره ما حضور دارد. آن را می‌نوشیم، در آن استحمام می‌کنیم، غذای ما عمدتا از آب تشکیل شده است و حتی خود ما نیز تا حد زیادی از آب تشکیل شده‌ایم. فرهنگ؛ سبک زندگی، نظام ارزشی، سنت‌هاو باورها را در بر می‌گیرد و آب با توجه به نقش حیاتی آن در زیست جهانی و زندگی انسان همواره از اهمیت فرهنگی برخوردار است. از همین روست که تقریبا همه فرهنگ‌ها در اطراف آب توسعه یافته‌اند. با افرایش جمعیت، روش‌های سنتی شکار و گردآوری غذا دیگر قادر به برآورده کردن نیازی‌های معیشتی انسان بدوی نبود.
به همین دلیل حدود ۶۰۰۰ سال قبل از میلاد مسیح، انسان‌های دوران نوسنگی تغییر مهمی در شیوه زندگی خود دادند که باعث به‌وجود آمدن زندگی یکجانشینی و تولید کشاورزی شد. در این شیوه جدید از زندگی، انسان‌ها به زمین حاصلخیز و آب برای کشاورزی احتیاج داشتند. این دو نیاز، ظهور تمدن‌های باستانی را در سواحل رودخانه‌ها به دنبال داشت. به عنوان مثال می‌توان به اولین تمدن‌های کشاورزی مانند، تمدن مصر در امتداد رود نیل، تمدن بابل در کنار دجله و فرات، تمدن هند در حوضه رود گنگ و تمدن چین در حوضه رودخانه زرد در حدود ۴۰۰۰ تا ۶۰۰۰ سال پیش اشاره کرد. همچنین می‌توان به تمدن شوش کنار کارون و تمدن بین‌النهرین کنار دجله و فرات نیز اشاره کرد. پیداست در ظهور تمامی‌تمدن‌ها، آب بنیادی‌ترین عامل پیدایش شهرها و رونق زندگی اجتماعی مردم بوده است. بسترهای آبی و رودخانه‌ها علاوه بر این‌که در شکل‌گیری تمدن‌ها نقش مهمی‌ایفا کردند، به صورت قابل توجهی بر توسعه اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و مذهبی بشر نیز تأثیر گذاشته‌اند. به عنوان مثال، رود نیل حدود ۶۸۰۰ کیلومتر طول دارد و بیابان اطراف خود را به محلی برای زندگی تبدیل کرده است. ضرورت ابداع روش آبیاری سیستماتیک در مصر باستان و توسعه کشاورزی موجب شد که جمعیت مصر باستان از ۱۰۰۰۰۰ نفر در ۵۰۰۰ سال قبل از میلاد به سه میلیون نفر در سال ۱۲۰۰ قبل از میلادی افزایش یابد. بدین ترتیب افزایش جمعیت و توسعه کشاورزی مقدار زیادی از درآمد مالیاتی را برای مصر باستان تضمین کرد و پایه و اساس حکومت و توسعه کشور را پی ریزی کرد. به منظور سازماندهی بیشتر نیروی انسانی و تأمین منابع و مواد برای ساخت پروژه‌های حفاظت از آب در سراسر کشور، مصریان باستان در اوایل دوره سلسله (حدود ۳۰۰۰ سال قبل از میلاد) به طور منظم سرشماری نفوس سراسری انجام می‌دادند و همچنین فهرستی از زمین، احشام و دارایی‌هارا فراهم می‌آوردند که این کار موجب بوجود آمدن یک طبقه حاکم نسبتا باثبات و سیستم بوروکراتیک عظیم شد و سلطنت مصر را تقویت کرد. تولید محصولات مازاد بر نیاز و ذخیره آن فرصتی فراهم ساخت تا مصریان علاوه بر کشاورزی به کارهای دیگری نظیر تجارت و صیادی و دیگر مشاغل درآمد زا بپردازند. دین در مصر باستان نیز ارتباط نزدیکی با رود نیل داشت. از آن‌جایی که آب برای مصریان باستان عنصر ضروری کشاورزی بود، پرستش رود نیل به بخشی جدایی‌ناپذیر از زندگی مردم تبدیل شد. در طول وقوع هر سیل، مردم با برگزاری آئین قربانی، برای برکت خدای نیل دعا می‌کردند. علاوه بر این، مهار رودخانه یک نیروی محرکه اساسی برای توسعه و پیشرفت علم و فناوری بود. طغیان های موسمی‌رودخانه نیل، بررسی‌های مکرر زمین‌های کشاورزی را ضروری می‌کرد که به توسعه هندسه اولیه منجر شد. برای آبیاری کشاورزی، مصریان باستان تقویم خورشیدی پیشرفته‌ای را مطابق با الگوهای سیلابی رود نیل ایجاد کردند که بر اساس آن تقویم نجومی رایج در جهان امروزی ایجاد شد
طغیان رودخانه‌ها در باور مردم لزوما صورت یکسانی نداشت؛ کمی آن‌طرف‌تر بابلی‌ها از سیل می‌ترسیدند و آن را می‌پرستیدند و همین امر باعث شد که به طالع بینی ایمان بیاورند. بنابراین، آن‌ها موقعیت و حرکت نسبی اجرام آسمانی را بررسی کردند و پایه‌ای برای توسعه نجوم اولیه گذاشتند. پرستش بشر از رودخانه‌ها همچنین به توسعه فلسفه اولیه کمک کرد. تالس، اولین فیلسوف طبیعی در یونان باستان، معتقد بود که همه چیز از آب به وجود می‌آید، و فرض می‌کرد که زمین یک استوانه یا قرص است که روی آب شناور است. هم بابلی‌هاو هم مصریان باستان آب را به عنوان عنصر اصلی تشکیل‌دهنده جهان می‌دانستند. در عین حال، در آموزه چینی باستانی معتقد بودند آب در رأس عناصر پنجگانه، با آتش، چوب، طلا و خاک ترکیب می‌شد تا همه چیز را ایجاد کند.
فراتر از تمام آن‌چه گفته شد و البته مبتنی بر همان، آن‌چه برای انسان معاصر بایسته است مهم تلقی شود، جایگاهی است که آب در شکل‌گیری تمدن انسانی ایفا کرده است؛ نیاکان ما اهمیت بیولوژیکی آب را دریافته بودند. ابتدایی‌ترین طبقات اجتماعی متأثر از سازوکار آب پدیدار شده‌اند. باورهای دینی نیاکان ما با صدای پای آب شکل گرفتند. پرسش‌های فلسفی آغازین در سایه آب نقش بستند و بخش‌هایی از هندسه و نجوم از آب جان گرفتند تا همه و همه بال‌های بزرگ تمدن انسانی را از هزاره‌های دور به دنیای امروز به پرواز درآورند. دریغ و شگفت که ذهن انسان دیروزین را «آب» در خود محصور کرده بود و ذهن انسان معاصر را «بی‌آبی».