لزوم توجه بیشتر به آثار ایرانشاه بن ابالخیر

*علی اصغر بشیری

*پژوهشگر

کوش­نامه سروده ایرانشان یا ایرانشاه بن ابالخیر (قرن پنجم)، که پیشتر نیز منظومه بهمن­نامه را سروده بود. این اثر در ده هزار و صد و بیت و نه بیت سروده شده است و تاکنون فقط یک بار آقای جلال متینی در سال ۱۳۷۷ آن را تصحیح و منتشر کرده است.

با توجه به مسایلی که از زندگی ایرانشان (ایرانشاه) بن ابالخیر برمی‏‎آید، وی مدتی را در همدان ساکن بوده است. احتمال دارد ایرانشاه اصالتاً همدانی باشد که این بحث، نیاز به پژوهش‎های بیشتری دارد.

در میان منظومه­های حماسی ایران کوش­نامه، جایگاهی ویژه دارد. این اثر به لحاظ قهرمان خاص آن و به لحاظ داستان­هایی که در سیر اثر وجود دارد، کاملاً ویژه است. داستان کوش­نامه دو بخش دارد. بخش نخست زمانی است که اسکندر با مجسمه کوش پیل­دندان برخورد می­کند. یکی از بازماندگان جمشید آن­جاست که او داستان کوش پیل­دندان را برای اسکندر بیان می­کند. این بخش حدود نهصد بیت است. بخش دوم داستان که حدود یازده هزار بیت است از این­ به بعد آغاز می­شود.

کوش پیل­دندان برادرزاده ضحاک است. نام پدر او نیز کوش است. زمانی که کوش به دنیا می­آید صورتی ترسناک دارد؛ گوش­هایی بزرگ با دو عاج در صورتش که هر کسی با دیدن آن وحشت­زده می­شود. پدر کوش زمانی که او را بدان شکل می­بیند، فرزند را در بیشه­ای می­اندازد تا طعمه حیوانات وحشی شود.

آبتین و همسرش او را می­یابند و همسر آبتین به­رغم میل آبتین او را بزرگ می­کند. کوش­پیل­دندان جنگجویی دلاور می­شود. در جنگی که بین کوش، برادر ضحاک، با آبتین اتفاق می­افتد در ابتدا کوش پیل­دندان در سپاه آبتین است و بعدها که پدرش او را می­شناسد به سپاه پدر می­پیوندد. پس از آن در نبردهای بسیاری علیه آبتین وارد جنگ می­شود و سپاه آبتین را شکست می­دهد. او جانشین پدرش می­شود و خدمات بسیاری را برای ضحاک انجام می­دهد. یکی از مهم­ترین کارهای او تعقیب آبتین و یاران اوست. آبتین در سفرهای خود به جزیره بسیلا می­رود. او به پادشاهی به نام طیهور پناهنده می­شود (گفته شده که این جزیره احتمالاً ژاپن یا کره است). در نبردهایی که کوش پیل­دندان با آبتین و طیهوریان دارد، پسر آبتین در یکی از این نبردها کشته می‌شود. سرانجام با فرارنگ (فرانک در شاهنامه) دختر طیهور، آشنا می­شود و با او ازدواج می­کند و بعدها فریدون از او زاده می­شود. آبتین و فرارنگ به سمت دماوند می­روند و کوش این خبر را به ضحاک می­دهد. ضحاک نیز عده­ای را برای کشتن آبتین می­فرستد و او را می­کشند؛ اما فریدون زنده می­ماند.

کوش ازدواج می­کند و صاحب دختر و پسری می­شود که هر کدام وقایعی دارند. بعدها هم که فریدون ضحاک را از تخت به زیر می­کشد کوش پیل­دندان با فریدون وارد جنگ­های بسیاری می­شود و در سرزمین­های چین و مغرب هم به شاهی می­رسد. فریدون باری او را دستگیر می­کند و باز او در شمار یاران فریدون قرار می­گیرد و بعدها دوباره متمرد می­شود. او در زندگی خود بارها مردم را به پرستش بت­ها و پرستش خویشتن نیز وا می­دارد و در نهایت به دست پیری به راه راست هدایت می­شود و مردم را به خداپرستی فرامی­خواند. در پایان پیر خردمند چهره کوش را عمل جراحی می­کند و عاج­های او را برمی­دارد و گوش او را نیز معالجه می‌کند و در نهایت کوش پیل­دندان، خداپرستی مؤمن می­شود. او به سرزمین خود برمی­گردد و مردم را به خداپرستی دعوت می­کند.

چنین داستان پر فراز و نشیبی و تغییر شخصیت از مثبت به منفی و بالعکس، نه تنها در حماسه­های ایران، بلکه حتی در دیگر آثار داستانی کهن ایرانی نیز کمتر نمونه دارد. این داستان یکی از مهم­ترین داستان­هایی است که در روایت­شناسی، با اصطلاح شخصیت بسیار پویاست.

از این داستان در برخی از متون تاریخی مانند تاریخنامه طبری، حبیب‏السیر، روضه‏الصفا، مجمل‏التواریخ، تاریخ ابن خلدون و چند متن تاریخی دیگر به اختصار یاد رفته است که دکتر جلال متینی و دکتر سجاد آیدنلو به برخی از این این موارد اشاره کرده‏اند (متینی در مقدمه کوش‎نامه: ایرانشان، ۱۳۷۷ و آیدنلو، ۱۳۸۸: ۴۴). گفتنی است که از داستان کوش پیل‏دندان در شاهنامه مطلقاً نامی نیامده است (فردوسی، ۱۳۸۶)، هر چند که پژوهشگرانی مانند اکبر نحوی و محمود امیدسالار معتقدند از کوش در شاهنامه نیز به طرق دیگر ذکر شده است؛ مثلاً این‌که کاکوی شاهنامه همان کوش است و یا پیل‏دندان در شاهنامه نیز اشاره به همان کوش است.

بی‏شک، ایرانشاه بن ابالخیر مهم‎ترین حماسه‏سرای ادب فارسی پس از فردوسی است و آثار او هم از نظر حجم (دو منظومه‏اش حدود بیشت هزار بیت است) و هم از نظر ارزش‎های تاریخی و ادبی از همه منظومه‏های حماسی پس از شاهنامه برتر است و همین موضوع دلیلی است که آثار او باید در کانون توجهات بیشتری باشد. نگارنده در در مقاله‏ای که اخیراً در مجله آینه میراث منتشر شده، اثبات کرده است که کوش‎نامه، کهن‏ترین سند ارتباط ایران کهن با آفریقای مرکزی است و همین موضوع اهمیت برررسی کوش‎نامه را چند برابر می‏کند(ر.ک: بشیری، ۱۳۹۸).

*منابع در دفتر نشریه موجود است