*نگاهی به ماتیکان کتابگزاری
*عاطفه کلهری
حال که ماتیکان کتابگزاری را معرفی می‌کنم، زمانی است که دکتر پرویز اذکایی در میان ما نیستند، اما حضورشان را در خط به خط آثار مهم و باارزشی که به یادگار گذاشته‌اند، احساس می‌کنیم. ماتیکان‌ها مجموعه رسالات و مقالات دکتر پرویز اذکایی (سپیتمان) است که آن را مطابق با اصول طبقه‌بندی موضوعی که بسیار مهم است و ایشان بر توجه مخاطبان به این نکته تأکید داشتند، در پنج جلد تدوین کرده‌اند، با موضوعیت علم، فرهنگ، عرفان، تاریخ و نقد کتاب.
_ماتیکان کتابگزاری ۴۰ گفتار است در بررسی و نقد کتاب‌های مختلف و اهمیت آن‌ها و آگاهی از ضرورت کتابشناسی و تأکید داشتند که کتابشناسی‌ها و فهرست های نسخ خطی در کتابخانه‌های کشور، مادام که فاقد طرح «واحد» طبقه‌بندی موضوعی منطقی بر اساس «معرفت‌شناسی» علمی‌اند، استفاده عملی از آن‌ها دشوار و وقت‌گیر است و برای «روز آمد» و آگاهی «رایانگی» بر میراث مکتوب تجدید نظر در اصول فهرست‌نگاری را امری واجب و ضروری و فوری می‌دانستند.
_ماتیکان کتابگزاری با کتابشناسی فردوسی آغاز می‌شود و ابتدا دلیل ابتذال در علم و ادب و پژوهش را فقدان کتابشناسی در دانش می‌داند.
و از تألیفات در این زمینه می‌گویند، «دکتر محسن صبا، اهمیت کتابشناسی» و «هوشنگ ابرامی از کتابداری تا دانش‌شناسی» و از آن‌ها نقل می‌کند که کتابشناس کسی است که بداند در علم به‌خصوص چه کتاب‌هایی موجود و چه کتاب‌هایی انتشار یافته و از چه منابع و مأخذی می‌توان درباره آن علم کسب اطلاع کرد و کتابداری و کتابشناسی را دانش‌شناسی می‌نامند.
_از آن‌جا که پرداخت به این مطلب از نظر مولف پرویز اذکایی اهمیت داشته است و نشان‌دهنده دانش و عمیق و دقیق‌بودن ایشان نسبت به موضوع است و کتاب «ماتیکان کتابگزاری» گواه این مطلب است و هرچه در ماتیکان‌ها پیش رفتم، به ارزشمندبودن آن‌ها بیشتر پی بردم و نوبودن و پویایی آن را درک کردم و نقل ذکرشده را به عینه آوردم؛ زیرا حقیقت این است که (محققی که از مرجع‌شناسی‌ها آگاهی نداشته باشد و به وسیله کتابشناسی‌ها در زمینه به‌خصوص و مورد نظرش، علمی و پژوهشی رجوع نکرده باشد و هر آن‌چه دیگران از قبل نوشته‌اند تکرار کند یا مشابهش را بیاورد که توقف کرده است و آورده‌اند که نفس دانش، نوجویی و پویایی است).
_ ماتیکان کتابگزاری از «کتابشناسی فردوسی» که یکی از ارزنده‌ترین کارهای ایرج افشار است، سخن می‌گوید که فهرست نسبتا کاملی از کتاب‌ها و مقالات آثاری است که به زبان‌های گوناگون درباره فردوسی و شاهنامه نوشته شده و بعد از اهمیت چنین کتابشناسی از نظر مولفش می‌گوید و چهار بخش مهم کتاب و نمونه‌های دیگر کتابشناسی در مورد شاهنامه را نیز معرفی می‌کند.
_ماتیکان شاهنامه ب‍ُنداری را که «قوام‌الدین محمد بنداری اصفهانی» در دمشق به عربی ترجمه کرده است، مورد نقد قرار می‌دهد و از آن‌جا که وی «تاریخ السلاجقه» که عمادالدین اصفهانی از فارسی به عربی ترجمه کرده را مختصر کرده است و موارد دیگر، در ترجمه خود از شاهنامه نیز یک سوم کتاب را حذف در اختصار کرده است، از حذف فصل‌های کوچکی چون آزمودن فریدون فرزندان خود را تا وصف‌های طولانی شاعرانه و برخی رویدادها مانند آن‌چه میان رستم و ترکمانان زمانی که به البرز کوه برای آوردن کی‌قباد رفته بود. یا اندرزهای برخی فصل‌ها مانند سرآغاز داستان سهراب تا ستایش‌های سلطان محمود نامه‌های طولانی و …. را حذف کرده و برخی از اسطوره‌ها را دروغ شمرده است، اما با تمام این اوصاف که استاد اذکایی می‌آورند، ارزش این ترجمه بدین خاطر است که یگانه ترجمه عربی است، هرچند به اختصار و دیگر این‌که تنها نسخهای از شاهنامه است که در اوایل سده هفتم هجری است و از لحاظ قدمت به شاهنامه نزدیک است.
_ماتیکان کتابگزاری کلّیات تاریخ را که اثر هربرت جرج ولز است، رمان‌نویسی که از تمام معاصران خود بالاتر و بزرگتر بود و با موضوع تمام عالم و خطاب به تمام عالم، نقد می‌کند. قلم و افکارش تأثیر بسیاری در خاطر مردم گذاشت و این‌که نگاه به تاریخ آدمیان در ده هزار سال گذشته طوری است که گویی نظم نجومی در کار است و ما را با انقلاب اجتماعی به سوی وحدت جهان می‌کشاند.
_دکتر اذکایی در مورد ترجمه هم مترجمی چون مسعود رجب‌نیا را دانشمند و دقیق و امین و زباندان می‌شناسد، یک فارسی دان برجسته و بسیار شایسته و آگاه و وفادار به متن و ترجمه‌هایش را برمی‌شمارد.
_ مقدمه تاریخ علم، جورج سارتون، ترجمه استاد احمد آرام.
و از حیرت‌انگیزبودن احاطه او به میراث علمی همه ملل قدیمه و معاصر و تتبع به همه کتب و نوشته‌های عالم که محصول فکر بشر است، می‌گوید، اطلاعات این مرد بزرگ وسعت بی‌کرانی داشت و دانشمندان جهان او را برجسته‌ترین مورخ علم می‌دانند و صاحب درایت.
_ ماتیکان کتابگزاری مقصود این اثر و هدف از تألیف آن را بیان کرده و بر اساس این تقسیم‌بندی موضوعات را می‌شکافد که شامل علم قرون وسطی، فرهنگ اسلامی، ترقی زیگزاگ، علل انحطاط مسلمانان تا مقام ایران در تاریخ علم قرون وسطایی است.
_اما نکته مهم نتیجه‌ای است که پرویز اذکایی یادآور می‌شوند که مؤلف با توجه به تمام مواردی که گفته شد خود را ملزم به بررسی زمینه‌های اقتصادی، سیاسی و اجتماعی در جریان تاریخ ملل نساخته تا تصویر روشن‌تری از جریان سقوط فرهنگی، علمی و فکری آن ملت‌ها به دست دهد و پرویز اذکایی اشارتی کوتاه به این رویدادها در اواخر سده ۵به بعد دارند که بسیار شگفت و قابل توجه است و این بزرگترین نقص چنین آثاری است.
_ کتاب القصاص و المذکرین از ابولفرج بن الجوزی
از آن‌جا که در گذشته آموزش‌های فرهنگی، اصول و مبانی دین و مذهب در جامعه توسط واعظان و ذاکران و داستان سرایان و اهل منبر صورت می‌گرفته است، اهمیت این کتاب هم به عنوان منبعی برای تاریخ دینی سده‌های میانه اسلامی است.
نقد دکتر اذکایی این است که مترجم کتاب در بیان سرچشمه‌های کتاب و ذکر آثار متقدمان در این باب یادی از را از راغب اصفهانی، صاحب محاضرات‌الادبا نکرده است، این کتاب بسیاری از حکایات و روایات مربوط به قصاص و داستان‌های واعظان را در خود جای داده است.
_الخلیج الفارسی، علیرضا میرزا محمد به زبان عربی از آن‌جا که این کتاب براساس نیّتی خیر و فارغ از مباحثات سیاسی نوشته شده است، دکتر اذکایی نیز فارغ از اندیشه ملیت‌خواهی همان‌طور که بیان کرده‌اند برپایه مدارک اصیل و مثبت قدیم و با اعتقاد درست نسبت به حقانیّت تاریخی ایران و ایرانیان در مورد نام خلیج فارس با مؤلف کتاب هم عقیده هستند و مؤلف به این دلیل که ساکنان خلیج فارس به زبان عربی سخن می‌گویند کتاب را به عربی تألیف کرده است.
_فرهنگ و شبه فرهنگ، محمدعلی اسلامی ندوشن
از جمله کتاب‌هایی است که به صورت اختصاصی درباره فرهنگ نوشته شده و دکتر اذکایی که موارد دیگر با موضوع فرهنگ ملی و تاخت و تازهای بی‌پروا به آن را بررسی کرده‌اند. در این باب عنوان‌هایی را از کتاب به اختیار خود مورد نقد قرار می‌دهند. از فرهنگ که حاصل کردارهای نجیبانه و تعالی‌بخش انسان بوده و مفهومی وسیع و گرانمایه دارد که به فضیلت انسانی برمی‌گردد و وسیع‌تر و قدیمی‌تر از تمدن است. و جوامع صنعتی چگونه باعث شدند توازن میان تمدن و فرهنگ به سود تمدن و به زبان فرهنگ پیش برود، در واقع اخلاقیات در جوامع بشری و بعد خصلت فرهنگ، میراث فرهنگی ایرانیان که حاصل تجربه و دانش و دریافت و هنر یک قوم است و قدرتی که یک فرهنگ می‌تواند داشته باشد. و در نهایت با یک معنا روبه‌رو می‌شویم، دفاع از فرهنگ ملی بدان معنا نیست که فرهنگ‌های دیگر را پذیرا نباشیم مهم این است که چه بگیریم و چگونه بگیریم.
_ماتیکان سه کتاب تاریخی ایرانی را نقد و بر رسی می‌کند:
۱_خانواده ایرانی در روزگار پیش از اسلام تألیف دکتر علی‌اکبر مظاهری در رشته جامعه‌شناسی در دانشگاه سوربن بود و کتابی مرجع به شمار می‌رود و از نظر زبانشناسی، ریشه‌شناسی نام‌ها و باستان‌شناسی و تحقیقات جامعه‌شناسی و مردم‌شناسی تاریخی اطلاعات سودمند دیگری با تعابیر دلنشین وجود دارد که نو و شگرف هستند، مانند این‌که نخستین کسی است که کشف کرد متن اصلی ویس و رامین به دوره اشکانی برمی‌گردد.
۲_خاندان‌های حکومت‌گر ایران باستان تألیف میترا مهرآبادی با مقدمه‌ای از دکتر محمدجواد مشکور و دکتر احسان اشراقی.
از بارزترین مظاهر حکومت مبتنی بر نظام پراکنده شاهی خاندان‌های حکومت‌گر هستند و بعد از کشته‌شدن بردیا و غصب حکومت توسط گئوماته، هفت خاندان مشهور هخامنشی به وجود آمدند و خاندان‌های بعدی در عصر اشکانی و ساسانی…
_استاد اذکایی این خانم دانشمند را مانند یک محقق اروپایی می‌داند که به جست‌وجو و تفحّص و تحقیقات محلی پرداخته و با صبر و حوصله هر آن‌چه را که باید از لابه رای سنگ نبشته‌ها، تواریخ قدیم یونانی، متون تاریخی، فارسی، عربی و از ژرفنای حوادث باستانی بیرون آورده است و نکته مهم این است که بعد قرن‌ها فراموشی نام و شرح احوال آن‌ها را آشکار ساخته است و این فصل تازهای است که به تاریخ ایران قدیم اضافه شده است و دکتر اذکایی در بیان قیمت این اثر بدیع می‌فرمایند: «قدر زر زرگر شناسد، قدر گوهر گوهری» و تأسف از این داشتند و نگران بودند که این پژوهشگران برجسته در دامِ بی‌رهاییِ تدریسِ دانشگاهی گرفتار نشوند و توان ادامه تحقیق را نداشته باشند.
و نکته دیگر این‌که شمار هفت در تعداد خاندان‌های حکومت گر ایران باستان نمادین بوده است، چه بسا در واقعیت بیشتر بوده‌اند و تعداد قبایل نیز به همین گونه است و در مورد وجه تسمیه خاندان کارن/ قارن ریشه آن را همان «کاره» مردم و سپاه می‌دانند که در این مورد مباحث ادامه دارد.
۳_تاریخ سوادکوه و مازندران تألیف محمدحسن اعتمادالسلطنه که آخرین تألیف آن دانشمند پر کار عصر قاجار باشد.
_ماتیکان نسخه «آثارالباقیه» ربع رشیدی را نقد و بررسی می‌کند و از دو «بیت الکتاب» خواجه رشید با حدود بیش از ۶۰۰۰۰جلد کتاب و از هزینه‌ای که برای نگارش و نگارگری و جلدسازی جامع‌التواریخ کرده است و ربع رشیدیه که حاکی از وجود آن بنیاد بزرگ نیکوکاری و دانش گسترده ایران در گذشته دور است.
و از احتمال نسخهای معین، بازمانده از کتابخانه تاراج‌شده ربع رشیدی می‌گوید که یکی از آن‌ها به گمان نسخه آثارالباقیه ابوریحان بیرونی است در کتابخانه دانشگاه ادینبورگ انگلستان…
ماتیکان کتاب‌های الإمامه که کتب و رسالاتی در باب کلامی «امامت» توسط مؤلفان شیعی است، معرفی می‌کند و کتاب‌های الانساب به زبان عربی و مهم‌ترین تألیف تاج‌الدینی سمعانی مروزی می‌داند.
_دکتر اذکایی شرحی بر تأسیس دانشگاه بوعلی سینای همدان آورده‌اند و این‌که دارای یک کتابخانه مرکزی و یک پژوهشگاه به اسم ابن سینا است و از کتاب‌ها و نسخهای خطی (۵۰۰جلد) نفیس آن می‌گویند که فهرست نگاری آن‌ها بر عهده ایشان بوده است و متأسفانه تاکنون به عللی این فهرست توصیفی چاپ نشده است و در ادامه هفت نسخه نفیس طبی _علمی موجود در آن‌جا را که متن آن‌ها چاپ نشده و منحصر به فرد و با ارزش است را معرفی می‌کند.
_ در میان این نقدها و تفسیرها ترکستان نامه بار تولد و نگاه کاشفانه و ریزبینانه استاد در نظر قابل توجه و خواندنی می‌آید. بارتولد از مؤسسان و سردبیر مجله عالم اسلام در اسلام‌شناسی بود، نخستین اثری که از او به فارسی ترجمه شد جغرافیای تاریخی ایران ترجمه حمزه سردادور است و دیگر آبیاری در ترکستان، ترکستان در عهد هجوم مغول و…
او با تألیف ترکستان در نظر داشت به تاریخ آسیای میانه در دوران هجوم مغول بپردازد.
و بعدها به پژوهش در سیر تکامل تاریخی آن سرزمین پرداخت.
_استاد اذکایی یکی از کشف‌های علمی بزرگ بارتولد را معلوم داشتن این حقیقت می‌داند که در طی قرن یازدهم دهقانان یعنی بزرگان قدیمی زمین‌دار ایرانی از میان رفتند و جای خود را به بزرگان لشکری و صحرانشین ترک دادند و پایه اتکای اجتماعیشان همانا زمین‌داری مشروط لشکریان یا رسم اقطاع بوده که در عهد سامانیان نیز وجود داشته است. و بعد هم از علل و اسباب انقراض دولت خوارزمشاهیان می‌گوید که تضادهای داخلی داشتند و قدرت سیاسی آن‌ها موهوم بوده است.
_دکتر اذکایی از لحاظ نظری او را با مورخان شوروی هم عقیده نمی‌داند هرچند که در افکار نظری وی مطالب بسیاری نزدیک به آن‌ها و جود دارد. وی برای تضادهای اجتماعی اهمیت بسیار قائل بوده و به مبارزه اجتماعی و قیام‌های مردم علیه گروه محاکمه توجه کرده است و متذکر می‌شوند که علاقه او به این موضوع و نهضت‌های مردم آسیا بیشتر در تحقیقات دیگرشان تجلی کرده است تا در ترکستان، وی مخالف نژادپرستی و از افکار استعمارطلبانه به دور بوده است، و هیچ‌گاه به پستی نگرایید.
_تاریخ در ترازوی استاد زرین‌کوب در بررسی اجمالی تاریخ ایران و سیر تاریخی آن تألیف و تحقیق شده است و دکتر اذکایی از دیدگاه کتابگزارانه برداشت‌ها و یادداشتهایی آورده‌اند.
زیرا تاریخ به ما پیوستگی ارتباط افراد جامعه و قوم‌ها را با هم می‌آموزد و این‌که وجدان وحدت است که شعور به آن انسان را از تألم و دغدغه تنهایی بیرون می‌آورد و در نهایت حیات انسان با هستی تمام کائنات اتصال دارد و یکپارچه است.
_ دکتر پرویز اذکایی زمانی که از تاریخ گاه‌شماری ایران تألیف دکتر رضا عبداللهی می‌گویند، آن را تکمیل و اصلاح‌شده کتاب‌های گاه‌شمار دیگر می‌داند، همان نو و به‌روزبودن، واز مؤلف می‌‌خواهند که این تحقیق را رها نکند و در تکمیل آن بکوشد.
_خاطرات عین‌السلطنه به کوشش مسعود سالور و ایرج افشار، دکتر اذکایی همین خاطرات و خطرات رجال و روزنامه‌های شخصی عهد قاجار که خود از رده اسناد، مدرک و منابع درجه اول تاریخ‌نگاری سیاسی_اجتماعی و فرهنگی آن عصر به شمار می‌آیند. اعتبار سندی آن‌ها را از روزنامه‌های معدود و محدود دولتی به مراتب بیشتر می‌داند.
_اسناد جنگ تحمیلی هم گزارشی از سه کتاب:۱_خرمشهر در اسناد ارتش عراق، اصغر کاظمی۲_مأموریت در خرمشهر سرهنگ عراقی صباراللامی، ترجمه مهرداد آزاد
۳سازش سرگرد فواد الدلیمی ترجمه محمدبن ابراهیمی.
که اهمیت آن‌ها از دیدگاه دکتر اذکایی این است که متضمن اسناد و اخبار طرف عراقی است و درجه اعتبار بیشتری دارد و در تدوین تاریخ جنگ تحمیلی می‌تواند از مدارک درجه اول به شمار آید. و موشکافانه طی عنوان‌هایی به بررسی می‌پردازند.
_دکتر اذکایی کهن‌ترین دفاع‌نامه ایرانی را در ماتیکان معرفی می‌کند که در دفترهای اوستایی یا کیشنامه زردشتی بوده از جمله پاره‌های بازمانده آن (فروردین یشت) را نام می‌برند.
ایشان سرودن شاهنامه و کتاب التخدیر را همانا هشداری دفاعی برای خوارزمشاهیان و دیگر فرمانروایان ایرانی می‌داند در برابر تاخت‌و‌تازهای دشمنان.
_ و در آخر پرویز اذکایی (سپیتمان) جاودانگی فرهنگی_میهنی ایران را هم از دوران باستان در دفاعی‌بودن کشور و ملت می‌دانستند، هیچ سرزمین و مردمی دیگر در جهان چنین ویژگی ملی و تاریخی نداشته است، ایران در سراسر اعصار عظمت و اقتدار خود پیوسته در حال دفاع از کیان خویش و پایداری در برابر تازشگران غارت‌پیشه شرقی(سکاها و ترک‌ها) و مهاجمان تجاوزپیشه غربی(آشور و روم) بوده است و این دغدغه‌ها و چالش‌های دفاعی ملت نجیب و مقاوم ایران از جمله در حماسه کبیر جهانی‌اش شاهنامه فردوسی در برابر تورانیان است.
ماتیکان کتاب گزاری یک منبع با ارزش از معرفی و نقد و بررسی کتاب‌های مرجع و مهم است با نکته‌ها و کلیدهایی که مفقوده‌های تاریخی را می‌یابد و می‌گشاید.