*اکبر ایرانی
*مدیرعامل موسسه میراث مکتوب
پرویز اذکایی در سال ۱۳۱۸ خورشیدی در همدان زاده شد. تحصیلات متوسطه و حوزوی را در آن شهر و سپس در سال ۴۸ در رشتۀ تاریخ دانشگاه تهران به تحصیل ادامه داد. برای ادامۀ تحصیل به انگلیس رفت و در دانشگاه منچستر رشتۀ تاریخ را برگزید. رسالۀ دکتریش را دربارۀ جغرافیای همدان نوشت، اما به دلایلی این دوره را ناتمام رها کرد. پدرش محمدکاظم اذکایی اهل فرهنگ و بنیان‌گذار مدرسۀ فرهنگ در همدان بود. دکتر احسان یارشاطر گویا در همین مدرسه از محضر وی بهره برده بود. اذکایی سال ۴۷ برای مدتی کوتاه سردبیر مجلۀ وحید شد و از همان سال به بعد مقالات متعددی برای مجله هنر و مردم ارگان وزارت فرهنگ و هنر نوشت و با آن نشریه همکاری داشت. پس از انقلاب به درخواست استاد ایرج افشار در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران به فهرست‌نویسی نسخ خطی عربی مشغول بود. از استاد اذکایی تاکنون بیش از۵۰۰ اثر شامل ۴۰ عنوان کتاب، ۷۰ رسالۀ علمی مفصّل و گفتارهای بلند و کوتاه در دائره‌المعارف‌ها و نشریات معتبر علمی به چاپ رسیده است. سخن بزرگانی چون احسان یارشاطر، ایرج افشار، داریوش شایگان و … در ستایش خدمات علمی او نشان از علمی دوستی او دارد.
تتبع و ژرف‌اندیشی، روحیۀ علمی، کتاب‌دوستی و شیفتۀ مطالعه بودن، پشتکار و سخت‌کوشی، جامع الاطراف بودن، داشتن نگاه تاریخی به جریان‌های فکری، ایرانشناسی از درون، عشق به زبان فارسی، آشنایی با برخی زبان‌های باستانی و … از جمله ویژگی‌های علمی زنده‌یاد اذکایی بود که معمولاً ایران شناسان بنام غربی از چنین اوصافی برخوردارند.
وارستگی، فروتنی، زیست زاهدانه، خوشرویی، شوخ‌طبعی و طنزگویی، هوش و حافظۀ سرشار، مردم‌داری و شاگرد پروری، از خصوصیات فردی و اخلاقی او بود. استاد اذکایی فاضلی چنددانشی و دانشمندی جامع‌العلوم بود. نسلی که راه و سنت پیشینان را تداوم بخشید که دیگر جایگزین نخواهند داشت، مانند استاد عبدالله انوار و استاد احمد سمیعی گیلانی که در یک‌ماه گذشته درگذشتند. من این نسل را دانشمندان بی‌تکرار می‌نامم که «مزرع چرخ فلک» دیگر قادر به بازتولید آن‌ها نخواهد بود.
ذیلاً به برخی ابعاد علمی استاد اذکایی اشاره می‌کنم:
ایرانشناسی
تألیفات استاد اذکایی عمدهً در زمینۀ تاریخ، فرهنگ و تمدن ایران و نمونه‌ای از بهترین آثار ماندگار ایرانشناسی است. فرمانروایان گمنام از کارهای درخور ستایش اوست. رساله در خاندان شاهیۀ خوارزم، تاریخ عراق عجم، تاریخ معاصر همدان، تاریخ‌نگاران ایران، گفتارهای مغان و مادشناسی، همگی از بهترین نمونه‌های تحقیقات تاریخی است. به‌ویژه تألیفات ایشان در زمینۀ ماد و مادشناسی، توجه پژوهشگران را به این نکته معطوف داشت که بخشی از فرهنگ و تمدن مادها در سایۀ تاریخ و فرهنگ هخامنشی دستخوش بی‌توجهی شده. انتشار پنچ جلد از مجموعه مقالات تحقیقی ایشان با عنوان ماتیکان: فلسفی(۲۰ گفتار در حکمت و عرفان، علمی (۳۰ گفتار در تاریخ علم)، تاریخی( ۵۰ گفتار در مسائل تاریخی)، کتابگزاری(۴۰ گفتار در بررسی و نقد کتاب) و ماتیکان فرهنگی(۳۰ گفتار در فرهنگ و ادب)، نشان از گستره ژرف‌اندیشی ایشان در مباحث علمی و پژوهش‌های ایرانشناسی دارد. جدای از این آثار ایشان در قلمرو علوم دیگر نظیر نجوم و موسیقی و پزشکی و گزیده‌ای از آثار ایرانشناسی، نشان می‌دهد که این ایرانشناس بی‌بدیل تا چه پایه‌ای دل در گرو این آب و خاک داشته است. اذکایی از دوستداران زبان و ادب فارسی بود و همواره در تلاش بود که به منظور گسترش زبان فارسی هر چه کمتر از لغات عربی استفاده کند، گرچه گاه کار او به افراط می‌کشید و برساخته‌هایی را به‌کار می‌برد که فهم مطلب را برای خواننده دشوار می‌نمود. از نظر خردورزی و نظریه‌پردازی سخن استاد فانی دربارۀ او قابل توجه است. به تعبیر استاد کامران فانی -که خدایش سلامت بداراد- : «در میان پژوهشگران ایرانی نمی‌توان نظریه‌پرداز مطرحی را نام برد و با توجه به مصرف کننده بودن ایرانیان در زمینۀ نظریه؛ اذکایی یکی از نظریه‌پرداز فرهنگ ایرانی و مورخ تاریخ اندیشه در ایران است».
فهرست‌نویسی و کتابشناسی
سال ۷۲ که مأمور اجرای طرح بازشناسی و احیای میراث مکتوب در وزارت ارشاد شدم، با کتابشناسان بزرگی چون زنده‌یادان دانش پژوه، افشار و اذکایی و… آشنا شدم. آن زمان استاد اذکایی فهرستی از ۲۰۰۰ اثر مهم چاپ شده و خطی از آثار بزرگ تمدن اسلامی ایرانی را که گویا برای دانشنامۀ جهان اسلام با عنوان «نُقاوه الآثار» تهیه کرده بودند، برای بنده هم فرستادند. این کار نشانگر تسلط ایشان به این حجم از منابع کلان و متون کلاسیک تمدن ایرانی اسلامی بود.
ابن ندیم در قرن چهارم هجری حدود ۷۰۰۰ نسخه را شناساند و تابلویی از میراث مکتوب در عصر شکوفایی تمدن اسلامی/ایرانی را از خود به یادگار گذاشت. بخش عظیمی از این آثار، به‌دست ایرانیان نوشته شده است. اذکایی با تألیف دو جلد «فهرست ماقبل الفهرست» از متونی که در دورۀ ایران باستان به زبان‌های سریانی و پهلوی نوشته شده بود، شناسایی و منتشر کرد که به نوعی می‌توان گفت کتاب ابن‌ندیم ذیلی بر کار ایشان بود که متون دورۀ اسلامی را تألیف کرد و نشان داد که چه کتاب‌های مهمی از چشم ابن ندیم دورمانده است، این کار سترگ مورد توجه ایران‌شناسان غربی نیز قرار گرفت و جهان عرب را با فهرست تازه‌ای از منابع ایرانی پیش از اسلام آشنا کرد.
چند سال پیش که نسخ خطی الفهرست ابن‌ندیم را برای ایشان از کتابخانه‌های مختلف داخل و خارج تهیه کردیم، متأسفانه اشتغالات فکری و مسائلی اجازه نداد که متنی منقَّح از الفهرست را به تصحیح ایشان منتشر کنیم، کاری که اخیراً محقق مصری ایمن فؤاد سید به‌خوبی از عهدۀ آن برآمد، هرچند در خوانش ایرانیات و کلمات فارسی آن ناموفق بود و بنده مقاله‌ای در این باره نوشتم که هم در جشن‌نامه استاد موحد چاپ شد و هم خود ایمن فؤاد سید در نکوداشت‌نامه‌ای که جمعی از فضلای مصری برایش تدوین کردند منتشر نمود.
این اهتمام و دغدغه دلیل دیگری بر روحیۀ ایران دوستی و مسئولیت پذیری و دلبستگی او به معرفی بهتر آثار ایرانی بود. وی همین آرزو را در سر می‌پروراند و به بنده یادآورمی‌شد که آقای پروفسور فؤاد سزگین کتابشناس شهیر ترک، در مجموعه چندجلدی نگارش‌های عربی به‌خصوص در حوزه تاریخ علم دچار خطاها و کاستی‌هایی، خاصه دربارۀ نقل آثار علمی ایرانیان شده که ایشان تصمیم داشتند آن‌ها را تکمیل کنند.
همکاری استاد اذکایی در دهۀ ۴۰ با دانش پژوه و افشار و استاد احمد منزوی در فهرست‌نویسی نسخ خطی کتابخانه مجلس شروع شد و ایشان ۲۰۳ نسخه را شناساندند. پس از آن فهرست‌نویسی نسخ خطی آرامگاه بوعلی و چند کتابخانه خصوصی در همدان و کتابخانه‌های رشت و کتابخانه مرکزی بوعلی همدان ادامه یافت. تألیف کتابشناسی همدان و ترجمه کتابشناسی ابوریحان بیرونی اثر بوآلو از جمله فعالیت‌های ایشان بود. از خدمات ارزشمند دیگر ایشان سامان دادن به مجموعه گرانسنگ ۱۴ هزار عنوان کتابی است که صلاح الدین هاشم تحصیل کرده روسیه، کتابخانه شخصی‌اش را به کتابخانه بوعلی همدان سپرد و به کوشش استاد اذکایی این کتب فهرست‌نویسی شد. در این مجموعه حدود ۳۵۰۰ کتاب به زبان روسی وجود داشت.
تصحیح متون و چاپ نسخه‌برگردان
در دهه ۶۰ طرح انتشار نسخ خطی به صورت نسخه‌برگردان با یاری و همراهی استاد اذکایی در بنیاد دایره المعارف اسلامی به سرپرستی جمال شیرازیان و همکاری روانشادان زریاب خویی و هوشنگ اعلم و دیگران شکل گرفت. مقدمه عالمانه و محققانۀ استاد اذکایی برچاپ عکسی تفسیر مفاتیح الاسرار کمک خوبی به چاپ حروفیی شد که چند سال بعد ما در مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب به تصحیح استاد محمدعلی آذرشب آن را چاپ کردیم.
کتاب الآثار الباقیه، شاهکار دانشمند و محقق بزرگ ابوریحان بیرونی و مایۀ افتخار ایرانیان است. این کتاب به دلیل داشتن مطالب با ارزش بسیاری دربارۀ تقویم و گاهشماری ملل مختلف و… از اهمیت بسیار برخوردار است. نخستین بار ادوارد زاخائو (خاورشناس بزرگ آلمانی) آن را با مقدمه‌ای مبسوط در لایپزیگ (آلمان) در سال ۱۸۷۸م. تصحیح و چاپ و سال بعد آن را به انگلیسی نیز ترجمه کرد و با حواشی و شروح بسیار در لندن منتشر ساخت. اما آنچه تصحیح و چاپ مجدد آن را ضروری ساخته، دستیابی به سه نسخۀ خطی نسبتاً کهن است که حکایت از تجدیدنظر و تکمیل به دست ابوریحان دارد. تصحیح متن حاضر، افزون بر نسخۀ تصحیح شدۀ زاخائو (بر اساس نسخ موجود در لندن، پاریس و …) با مقابلۀ چند نسخۀ دیگر از کتابخانه‌های «عمومی» استانبول، «توپقاپی‌سرای» استانبول و «دانشگاه ادینبورگ» انگلستان که زاخائو آن‌ها را ندیده بود، صورت گرفته است. این اثر گرانسنگ که از اعتبار جهانی برخوردار است و همواره مورد استناد و مراجعۀ محققان بوده، با ویرایشی دقیق و تحقیقی جامع به اهتمام استاد اذکائی، از بیرونی شناسان معاصر، که سالیان متمادی دربارۀ احوال و آثار بیرونی قلم می‌‌زند، سامان پذیرفته است.
همدان‌شناسی
بخش دیگری از پژوهش‌های استاد اذکایی مصروف به معرفی و تحقیق در فرهنگ و معاریف همدان شده و نگرش مردم شناسانه ایشان را بازمی‌تابد. فرهنگ مردم همدان، ناموران همدان، علویان همدان (تحقیق در احوال و آثار میرسیدعلی همدانی)، همدان‌نامه (شامل بیست گفتار در بارۀ مادستان)، هفده گفتار در معرفی و شناخت باباطاهر همدانی، هفت گفتار در معرفی اندیشه و افکار عین القضات همدانی، نمونه‌ای از فعالیت‌های تحسین‌برانگیز اوست.
تاریخ علم دورۀ اسلامی
زنده‌یاد پرویز اذکایی در طول عمر پربرکت خود، بخشی نیز به تاریخ علم و پژوهش‌های مربوط به طب و نجوم و دیگر علوم و ادیان و ادبیات ایرانی پرداخته‌اند. وی علاوه بر تصحیح و نیز ترجمه آثار الباقیه و ترجمۀ طب روحانی رازی، نگارش رساله قبه‌الارض ایرانی که برای اولین بار شهر ری را به عنوان قبه الارض در مبحث زیج و علم و هیئت و نجوم شناسایی کرد، ترجمۀ بخشی از کتاب قانون مسعودی به خواستاری همایون صنعتی‌زاده و مقالات دیگری از ایشان که در نشریات هنر و مردم، فرهنگ و نشر دانش و آینه میراث و غیرو در این زمینه منتشر شده است. مجموعۀ این مقالات در کتاب ماتیکان علمی از سوی انتشارات موقوفات دکتر محمود افشار منتشر شده است.
ابوریحان‌شناسی
کارنامۀ بیرونی، آراء و افکار ابوریحان بیرونی، ترجمۀ زندگی‌نامه بیرونی، تحقیق و تحشیه بر آثار الباقیه عن‌القرون الخالیه بیرونی، ترجمه آثار الباقیه و ترجمه چند فصل از کتاب قانون مسعودی و نگارش مقالات متعدد دربارۀ مردم‌شناسی از دیدگاه ابوریحان و …از پژوهش‌های ارزشمند وی است. از این رو به‌حق می‌توان وی را یکی از ابوریحان شناسان معاصر نام برد.
رازی‌شناسی
بررسی نظام فلسفی و حکمت طبیعی حکیم رازی و انتشار کتاب حکیم رازی و ترجمه طب روحانی رازی و نگارش مقالات متعدد در این باره او را یکی رازی‌شناس برجسته نامبردار کرده است.
کتاب حکیم رازی پرویز اذکایی متنی است که شایسته است به صورت الگویی برای کار نویسندگانی قرار گیرد که در حوزۀ تاریخ اندیشه در ایران‌زمین قلم می‌زنند. تقریباً در هیچ فصلی از آن نیست که خواننده با ایده و فکری نو آشنا نشود. گستردگیِ دانش نویسنده و تسلطِ چشم‌گیرِ او بر متون کهن ایرانی مشهود است. نویسنده در این کتاب از طیف وسیعی از متون دینی و فلسفی و علمی استفاده کرده‌است تا سیمای رازی در زمینۀ فرهنگ ایرانی را بازسازی کند. این حقیقت که متون کهن و کم‌خوانده‌شدۀ فارسی و عربی و گاه پهلوی و سریانی و یونانی مانند موم در دست نویسنده نرم و رام هستند، به‌خوبی در سطور کتاب آشکار است.
چند سفر با اذکایی
در سفر پاکستان و سوریه و لبنان برای شرکت در همایش‌های علمی و نسخه‌شناسی در خدمت ایشان بودیم. در سوریه همایش نسخه‌های خطی عربی زمانی که دکتر محمدعلی آذرشب رایزن فرهنگی بودند، شرکت کردیم. ایشان گزارشی از نسخه‌های خطی عربی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران را ارائه کردند. متن عربی مقالۀ خود را با لهجۀ شیرین همدانی خواندند که برای حضار جالب بود. در لاهور از دانشگاه پنجاب و آرامگاه اقبال لاهوری بازدید کردیم. این اشعار را بر سر مزار اقبال لاهوری خواندند که سرودۀ اقبال با عنوان سرود انجم مشهور است:
…. بیش تو نزد ما کمی سال تو پیش ما دمی ای به کنار تو یمی ساخته‌ای به شبنمی
ما به تلاش عالمی می‌نگریم و می‌رویم.
(تفصیل این خاطرات در آینده منتشر خواهد شد.)
وقف خانه و کتابخانه
چند سال پیش استاد اذکایی منزل مسکونی و کتابخانه شخصی خود را وقف کرد و کتابخانه‌اش را به نهاد کتابخانه‌های عمومی همدان سپرد. بیش از ۱۵ هزار جلد کتاب و صدها یادداشت و مقالۀ چاپ نشده، اسناد، عکس‌ها و جوایز حاصل عمری تلاش مستمر او بود که برای استفاده پژوهشگران و علاقه‌مندان به دانش به محل مناسبی در کتابخانه مرکزی همدان انتقال داد. این اقدام شایسته او با استقبال مدیر فرهنگ‌دوست وقت آن نهاد فرهنگی مواجه شد. اکنون این کتب فهرست‌نویسی شده و در معرض دید و استفاده علاقه‌مندان است. کاش دیگر فرهنگ‌دوستان این سنت حسنه را در کشور پیروی کنند و به اعتلای دانش و بینش جوانان جویای علم کمک کنند. از بنده هم درخواست کردند ریاست هیئت امنای این موقوفۀ فرهنگی را عهده‌دار شوم.
جایزۀ دوسالانۀ کتاب‌های ارزشمند
از سی، چهل سال پیش استاد اذکایی در این اندیشه بود که بخشی از حق‌التألیف‌ها و جوایزی که از داخل و خارج به ایشان اهدا شده را برای تشویق جوانان و اعتلای فرهنگ کشور اختصاص دهد. قرار است که اولین جایزه در پایان امسال به سه اثر از برترین کتاب‌هایی که در سراسر کشور دربارۀ تاریخ و فرهنگ همدان، ترجمه، تألیف، تصحیح و منتشر شده تعلق گیرد. امیدواریم بتوان با کمک دوستداران فرهنگ و شیفتگان استاد اذکایی منویات این دانشمند فرهنگ‌دوست واقف را محقق کرد. ان‌شاءالله به لطف و کرم ایزد تعالی.