*علی پاشا رجبلو
*مدرس موسیقی
در نگاه کلی امروزی، «تعزیه» مراسم آئینی – مذهبی، براساس روایات مربوط به زندگی و مصائب خاندان پیامبر اسلام و به ویژه شهادت امام سوم شیعیان، امام حسین (ع ) و یاران وی در حادثه کربلا در سال ۶۱ هجری است که هر سال در دهه اول ماه محرم، برگزار می‌شود. ویژگی تعزیه به گونه‌ای است که سه هنر شعر، بازیگری و موسیقی در یک ارتباط تنگاتنگ، به یک آئین مهم نمایشی و مذهبی ماندگار و تاثیرگذار بدل می‌شود.
از پیشینه تاریخی تعزیه به خصوص از چگونگی شکل گیری اولیه آن، اطلاع و اسناد مهمی وجود ندارد. اما اولین سوگواری‌های ۴ سال بعد از واقعه کربلا، با نوحه خوانی در مرقد امام حسین (ع)، برگزار می‌شود و در قرون دوم و سوم به بعد به تدریج این مراسم در سه شکل اصلی آن: «روضه‌خوانی»، «دسته‌گردانی» و «شبیه‌خوانی» (نوعی تعزیه ابتدایی) ادامه پیدا می‌کند و به روایتی دیگر شکل‌گیری رسمی سوگواری این واقعه برای اولین بار در حکومت آل بویه توسط معزالدوله در محرم ۳۵۲ هجری صورت می گیرد و به نظر می‌رسد تعزیه سال‌ها بعد متاثر از مراسم آئینی فرهنگ قدیم ایرانی چون سوگ سیاوش، این بار در بیان مصائب واقعه کربلا شکل گرفته است. از سویی محدودیت و منع اجرای موسیقی سازی به خصوص در دوران صفوی و گرایش موسیقیدانان و استادان این عرصه به موسیقی آوازی، کمک شایانی به شکل‌گیری، تکامل و رواج تعزیه در این دوره کرده است. تعزیه توانست به عنوان یک رخداد آئینی ملی- مذهبی و هنری، شاعران، بازیگران و خوانندگان بسیاری را پرورش داده و به ویژه بسیاری از دستگاه‌ها و گوشه‌های موسیقی ایران را حفظ و اشاعه دهد. البته در این میان عده ای دیگر بر این باور هستند که تعزیه هنر نمایشی است که بعد از واقعه کربلا و متاثر از این ماجرا به وجود آمده است.
اگرچه در نوشته‌ها و متون قدیمی و بعضی سفرنامه‌ها گزارش‌هایی از اجرای تعزیه در بعضی از مناطق و شهرها دیده می‌شود اما ظاهرا تعزیه به شکل کنونی در اواخر دوره صفوی شکل می‌گیرد و در دوره قاجاریه رواج و تکامل پیدا می‌کند. شکل‌گیری حدود ۳۰۰ تکیه (ساختمان مدور تکیه دولت در ۴ طبقه و تکایای چون شاهی، ولی خان، سپهسالار ، قورخانه، سرچشمه، نوروزخان، حسینیه‌ها و میادین اجرای تعزیه و حضور خوانندگان مسلط به موسیقی دستگاهی ایران و شاعران در این دوره، نشان از رشد و توجه به تعزیه در این زمان تاریخی است. اگرچه با آغاز حکومت رضا شاه در سال ۱۳۰۴، اجرای تعزیه محدودیت‌هایی اعمال می‌شود و حتی ممنوع می‌شود و در سال ۱۳۲۰ با تحولات پیش آمده بار دیگر این مراسم به تدریج اجرا و کسترش می‌یابد.
موسیقی تعزیه از دو بخش آوازی و سازی شکل گرفته است که نقش اصلی را در این آئین، موسیقی آوازی بر عهده دارد. سازهای مورد استفاده در تعزیه متاثر از موسیقی نواحی مختلف، متفاوت است اما به طور کلی سازهایی جون طبل، دهل، کرنا، سنج، نی، ترومپت و قره نی، کاربردی بیشتری دارند.
بخش آوازی تعزیه از هفت دستگاه و آوازها و گوشه‌های مختلف موسیقی ایرانی استفاده می‌کند. دستگاه راست‌پنجگاه و نوا در جهت بزرگداشت و یاد بزرگان مذهبی به کار گرفته می‌شود، حر گوشه عراق می‌خواند، شبیه‌خوان حضرت عباس (ع) از دستگاه چهارگاه استفاده می‌کند، گوشه حسینی در شور اشاره به امام حسین (ع) است و راک عبدالله از شهادت یاران امام در ماجرای کربلا سخن می‌گوید، آواز دشتی و گوشه شوشتری نیز در این میان جایگاه خاصی دارد و در نهایت هر یک از بازیگران تعزیه با خواندن اشعار مختلف بر اساس فرهنگ ادبی و اشعار مذهبی و آلات موسیقی مناطق خود، به اجرای نقش خود می‌پردازند .
موسیقی آوازی در تعزیه به دو شکل مخالف و موافق خوانی انجام می‌شود؛ شخصیت های منفی با آوازی بلند و پرخاش‌گونه (مخالف‌خوانی) می‌کنند و بر عکس موافق‌خوانان با لحن آوازی حزن انگیز با وارد شدن در گوشه مغلوب، به پاسخ‌گویی با مخالفان می‌پردازند.
در سال‌ها و دهه‌های اخیر متاسفانه بخشی از اجراهای تعزیه دارای کیفیت اجرایی هنری مناسب نبوده و با ورود موسیقی‌های عامه‌پسند، آسیب‌هایی به این هنر نمایشی وارد آمده است و این در حالی است که استادان قدیم این عرصه همواره به نقش تاثیرپذیری و تاثیرگذاری دو هنر تعزیه و موسیقی در اجرای تعزیه تاکید فراوان داشته‌اند. «می‌توان گفت آوازهای مذهبی چون مناجات و اذان و نوحه و سینه‌زنی و روضه و مرثیه در حفظ و اشاعه لحن‌ها و نغمه‌های موسیقی ملی ایران نقشی تاریخی ایفا کرده‌اند. از میان، تعزیه یا شبیه‌خوانی که پس از روضه‌خوانی در ایران معمول شده نیز در حفظ و اشاعه و تکامل این موسیقی اثری غیر قابل انکار داشته است و ایرانیان که در حفظ آداب و رسوم سنن و هنر ملی خود کوشا بوده‌اند، از همین رهگذر موسیقی ملی را از دستبرد حوادث محفوظ داشته و از زوال آن جلوگیری کرده‌اند». (حسن محشون)
استاد ابوالحسن صبا درباره این نقش در حفظ موسیقی دستگاهی می‌گوید: «جوانانی که صدای خوب داشتند از کوچکی نذر می‌کردند که در تعزیه شرکت کنند. ناگفته نماند که تاکنون تعزیه بوده که موسیقی ما را حفظ کرده است».
تعزیه می‌تواند به عنوان یک هنر نمایشی آئینی همچنان در کنار موسیقی دستگاهی ایران در یک تاثیرگذاری و تاثیرپذیری متقابل با استفاده از عناصر جدی چون ادبیات، اشعار مذهبی، بازیگران و آوازخوانان و حتی توجه به نوع پوشش مناسب و چیدمان صحنه این آئین، به عنوان یک هنر ملی – مذهبی مورد توجه هنرمندان این عرصه قرارگیرد که می‌تواند به حفظ و گسترش آن به عنوان میراث فرهنگی هنری مردم ایران، به دستاوردهای مثبت و ماندگاری دست یابد .