خودکشی واگیردار است، آن را عادی‌سازی نکنیم

خودکشی «شیده لالمی» یکی از روزنامه‌نگاران فعال کشور در حوزه اجتماعی، یکی از تکان‌دهنده‌ترین خبرهایی بود که در این سال بد می‌شد، شنید. برای من که سال‌ها در حوزه اجتماعی نوشته‌ام، شنیدن این خبر با بهت وحشتناکی همراه بود؛ خبرنگاری که سال‌ها در حوزه آسیب‌های اجتماعی قلم زده و برای دردهای جامعه نسخه پیچیده، خود دست به مهلک‌ترین اتفاق اجتماعی می‌زند. البته نباید فراموش کنیم که خبرنگاران به خصوص آن‌هایی که در حوزه اجتماعی قلم می‌زنند علاوه بر سرخوردگی‌های فردی احتمالی، قطعا دچار سرخوردگی‌های اجتماعی نیز هستند. آن‌‌ها سال‌ها در پردردسرترین حوزه روزنامه‌نگاری فعالیت می‌کنند و در نهایت نه از آمار طلاق کم می‌شود، نه وضعیت کودکان کار بهبود می‌یابد، نه فقر ریشه‌کن می‌شود و به قول معروف «تو خود بخوان حدیث مفصل ازین مجمل». حالا اگر تنهایی‌های عمیق فردی که تقریبا همه ما این روزها دچارش هستیم را به این دردها اضافه کنیم که نتیجه کاملا مشخص است.

واردکردن واژه «انتخاب» به ادبیات خودکشی توسط خانواده زنده‌یاد لالمی درد بزرگ‌تری بود که شاید خیلی‌ها با تیترکردن آن متوجه نتایج و عواقب خطرناک آن نبودند. خودکشی در هر شرایطی و توسط هر انسانی با هر موقعیتی که انجام شود، اتفاق تلخ و مذمومی است و نباید به هیچ وجه آن را مثبت نشان داد چون اصل بر زندگی است.

روان‌شناسان معتقدند خودکشی واگیر دارد و نباید با انتشار اخبار پی در پی پیرامون این مقوله، آن را عادی‌سازی کرد. به خصوص وقتی آن را حماسی می‌کنیم و چند تحلیل بی سر و ته به آن سنجاق می‌کنیم رسما جوانان خسته و دلمرده را به انتخاب پایان زندگی تشویق می‌کنیم بدون آن‌که خود از این نتایج باخبر باشیم. چراکه ما فقط به دنبال افزایش دنبال‌کنندگان صفحه اینستاگرام و کانال تلگرامی‌مان هستیم.

اما کاش روزنامه‌نگاران حوزه اجتماعی بدانند قلم‌زدن در این حوزه قدم زدن بر لبه تیغ است و صرفا نمی‌توان با ایجاد هیاهوی بی‌مایه و بی‌نتیجه به حل آسیب‌های اجتماعی این جامعه کمک کرد و نتیجه فقط افزایش دنبال‌کنندگان صفحه اینستاگراممان و تعداد بازدیدهای خبرهای کانال تلگراممان است، آن هم از طرف جوانانی که مانند انبار باروت هستند و یک جرقه برای منفجرکردن آن‌ها کافی است.

پدیده پیچیده

کارشناس برنامه پیشگیری از خودکشی معاونت بهداشتی دانشگاه علوم پزشکی همدان به همدان‌نامه می‌گوید: پدیده خودکشی در زمره چالش‌های برجسته، پیش روی دست اندرکاران بهداشت عمومی است و همواره در گستره جهانی پیامدهای گسترده اجتماعی، عاطفی و اقتصادی در پی داشته است. از همین رو، به گونه‌ای فزاینده پیشگیری و مهار خودکشی نیاز به توجه بیشتر داشته است، در مقابل، پیشگیری از خودکشی کار ساده‌ای نیست.

«حمید رنجبران» می‌افزاید: عوامل موثر در خودکشی و پیشگیری از آن پیچیده و گوناگون است و به طور کامل شناخته شده نیست. اما شواهد زیادی وجود دارد که رسانه‌ها می‌توانند نقش سازنده‌ای در تقویت یا تضعیف تلاش‌های پیشگیری از خودکشی داشته باشند.

وی تأکید می‌کند: برخی مطالعات نشان داده‌اند که گزارش جامع و دقیق رسانه‌ها پیرامون خودکشی می‌تواند نرخ خودکشی را بالا ببرد. از دیگر سو برخی مطالعات آشکار کرده‌اند رسانه‌های اجتماعی می‌توانند با هدایت و کارکرد مطلوب در پیشگیری از خودکشی نقش مهمی ایفا کنند.

جایگاه رسانه

رنجبران معتقد است: جایگاه حتمی و ناگزیر رسانه‌های اجتماعی در زندگی روزمره و تنوع گونه‌های آن‌ها مانند اتاق‌های گفتگو، وبلاگ‌ها و وب‌سایت‌ها، سایت‌های ویدیویی (یوتیوب و مانند این)، شبکه‌های اجتماعی (اینستاگرام، توییتر، فیسبوک و موارد دیگر)، امکان به اشتراک‌گذاری فوری و تبادل اطلاعات را برای کاربران فراهم ساخته و روش‌های سنتی ارتباطی را دیگرگون کرده است، تا آن‌جا که استفاده از آن‌ها تبدیل به یک نیاز اساسی زندگی جمعی برای ارتباطات، پدیدار کردن دیدگاه و اندیشه افراد، سمن‌ها، گروه‌ها و دولت‌ها شده است. با این همه اگر این فضا مهار نشود، می‌تواند به محیطی ویرانگر تبدیل شود که آزار و درد و رنج اینترنتی، ناامنی، ناراحتی عاطفی، اضطراب، بی‌قراری، افسردگی و در فرجام خودکشی را در پی خواهد داشت.

نقش رسانه‌های اجتماعی در افزایش خطر خودکشی

پژوهش‌های پرشمار پیرامون خودکشی‌های تقلیدی (copycat) انجام شده است. نتایج بیشتر بررسی‌ها نشان می‌دهد که شکل و محتوای اخبار رسانه‌ها در افزایش این‌گونه رفتارهای منجر به خودکشی کارساز بوده است. گروه‌های ویژه مانند جوانان، افرادی که از بیماری روانی رنج می‌برند و افراد با پیشینه رفتار خودکشی، بیشتر در معرض خطر هستند.

کارشناس برنامه پیشگیری از خودکشی معاونت بهداشتی دانشگاه علوم پزشکی همدان توضیح می‌دهد: نتایج مطالعات نقش رسانه‌ها را در افزایش نرخ خودکشی به این شرح زیر بیان کرده‌اند؛ رسانه‌ها در پی تولید گسترده و پیاپی بسته‌های محتوایی و خبری، سرشت تلقین و القاگری رسانه‌های گروهی و همچنین شتاب بالا در نشر اطلاعات، اثرگذاری بالایی بر مخاطب دارند و به شدت با رفتار تقلیدی در پیوند بوده و در ادامه مهار و نظارت را دشوار می‌کنند.

وی می‌افزاید: همذات‌پنداری که بین مخاطب رسانه با ویژگی‌های قربانی خود کشی برقرار می‌شود و در ادامه تعمیم‌های شتابزده، همانندسازی و یکسویه‌سازی که مخاطب صفحه حوادث رسانه نسبت به سرنوشت افراد مشهور، پرآوازه با پایگاه اجتماعی بالا انجام می‌دهند از این دست می‌تواند بود.

رنجبران ادامه می‌دهد: افزایش گزارش رسانه‌ها در مورد خودکشی منجر به عادی شدن و قبح‌زدایی از خودکشی به عنوان یک روش قابل قبول برای حل مشکلات می‌شود. نشر اطلاعات در مورد چند و چون روش‌های خودکشی، ممکن است در انتخاب روش خودکشی توسط یک فرد آسیب‌پذیر تأثیر بگذارد. شرح‌حال‌هایی که باورهای اشتباه زمینه‌ساز خودکشی را تصویب یا تکرار می‌کنند با روایت گزارش مفصلی از روش ویژه خودکشی، به احتمال زیاد منجر به خودکشی‌های تقلیدی می‌شوند. در رسانه‌های اجتماعی امکان انتشار عهد و پیمان بین دو یا چند نفر برای خودکشی در یک زمان ویژه و بیشتر با یک روش مشترک ساده‌سازی می‌شود.

این روان‌شناس تأکید می‌کند: خطر دیگری که در سال‌های اخیر، افزون بر نشر اخبار خودکشی از راه رسانه‌های اجتماعی مشاهده شده است، چالش‌های خودکشی مانند چالش های مومو، نهنگ آبی و سایر موارد است که از روش بازی، افراد را پس از انجام اعمال مختلف مجبور به خودکشی می‌کنند.

فیلترهایی که کارساز نبود

کارشناس برنامه پیشگیری از خودکشی معاونت بهداشتی دانشگاه علوم پزشکی همدان معتقد است با این‌که احتمال بروز آسیب‌هایی مرتبط با خودکشی از طریق رسانه‌های اجتماعی در سال‌های گذشته شناسایی شده و اقداماتی برای پیشگیری از این مورد در نظر گرفته شده، نتایج برخی مطالعات نشان می‌دهد که این تلاش‌ها خیلی موثر نبوده‌اند. وی توضیح می‌دهد: برای نمونه فیلترهایی که اینستاگرام برای حذف محتوا با مضمون خودکشی و آسیب به خود در نظر گرفته است، چندان موفق نبوده است و هنوز هم پست‌ها و مطالبی از این دست منتشر می‌شود. نتایج بررسی‌ها نشان می‌دهد که چنین محتواهایی برای برخی کاربران تأثیرات عاطفی منفی داشته و باعث اثرات احتمالی بروز رفتارهای مربوط به خودآزاری و خودکشی شده است، همچنین تجزیه و تحلیل محتوای گروه های آسیب‌رسان به خود، در رسانه‌های اجتماعی، تجلیل و عادی سازی خودآزاری و خودکشی را نشان می‌دهد و باز باعث نشر میزان قابل توجهی از احساس ناامیدی در کاربران می‌شود.