ردیف‌های موسیقی ایران

*علی پاشا رجبلو

*مدرس موسیقی

ردیف موسیقی ایران که امروزه  از آن به عنوان موسیقی دستگاهی نیز یاد می‌شود، مجموعه‌ای از دستگاه‌ها، آوازها، نغمات، گوشه‌ها، چهارمضراب‌ها، قطعات ضربی و رنگ‌هاست که در طول تاریخ هنر موسیقی ایران به تدریج شکل گرفته و تکامل یافته است. «آنگاه که نغمه‌ها و آهنگ‌ها (گوشه‌ها) به ترتیبی متناسب با منطق هنری و ذوق زیبایی‌شناسانه فرهنگ این سرزمین،  به همراه هماهنگی نسبت‌های فواصل، گردش نغمات، وزن و تزئین‌های ویژه این موسیقی به اجرا درآیند، موسیقی را ردیف می‌نامیم». ( مجید کیانی )

تا دوره قاجاریه این مجوعه موسیقایی در قالب مقام‌های مختلف شکل گرفته بود که در برگیرنده نغمات و گوشه‌های ردیف امروزی بود و دستگاه‌ها و آوازهای فعلی موسیقی ایران (ردیف کنونی )، جایگزین مقام‌های پیشین شده است . به عبارت دیگر می‌توان گفت که ردیف فعلی موسیقی ایران، مجموعه‌ای از مقام‌های موسیقی قدیم و گذشته است که هر دستگاه از این موسیقی از چند مقام شکل گرفته است. ردیف امروز که از آن به نام «هفت دستگاه موسیقی ایران»، نام برده می‌شود، از هفت دستگاه (شور، سه گاه، ماهور، همایون، چهارگاه، راستپنجگاه و نوا) و همچنین از پنج آواز (ابوعطا، بیات ترک، دشتی و افشاری از متعلقات دستگاه شور) و آواز اصفهان (مربوط به دستگاه همایون )، شکل گرفته شده است که هر نوازنده و راوی ردیف می‌تواند براساس سلیقه و اندیشه و شناخت خود، نوعی چیدمان از گوشه های مختلف ردیف را بوجود آورد،  ولی نکته مهم و بنیادین این است که نمی توان به ساختار کلی این دستگاه ها و آواز ها آسیب وارد کرده و یا براساس سلیقه فردی و شخصی و یا ذوق فردی خود، تغییری را ایجاد کنیم.

به علت زنده بودن و پویایی ردیف موسیقی ایران، روایت‌های مختلفی در طول زمان از آن شکل گرفته و به وجود آمده است. استادان و راویان مختلف هر کدام براساس کلیات ردیف، چیدمان متفاوتی از گوشه‌ها را خلق کرده‌اند که ممکن است با روایت یک استاد دیگر متفاوت باشد. این تفاوت‌ها امری طبیعی است، اما همان‌طور که گفته شد مسئله اساسی، توجه به حفظ ساختار کلی داشته‌های موسیقایی ردیف است که نباید ماهیت و ساختار دچار تغییر و تحریف و یا حذف شوند.

از مهم‌ترین ردیف‌های موسیقی ایران می‌توان به ردیف‌های: میرزا عبدالله، میرزا حسینقلی خان، موسی معروفی، ابوالحسن صبا، مهدی صلحی(منتظم الحکماء)، علی اکبر خان شهنازی -که برای موسیقی سازی هستند – و ردیف عبدالله دوامی و محمود کریمی – که جزو ردیف‌های موسیقی آوازی – محسوب می‌شوند، اشاره کرد . با بررسی و مطالعه اغلب ردیف‌ها می‌توان گفت که پایه و مآخذ آن‌ها براساس دو ردیف میرزا عبدالله و آقا حسینقلی خان است . برای اولین بار  استاد «نورعلی خان برومند» ردیف میرزا عبدالله را به صورت صوتی ضبط می‌کند که امروزه یکی از مهم‌ترین مرجع‌های آموزش و فراگیری ردیف موسیقی ایران است.

در سال‌های بعد استادانی چون : مجید کیانی ردیف به روایت نورعلی خان برومند را برای سازی سنتور و حسین علیزاده و داریوش طلایی آن را برای ساز تار و سه تار به صورت صوتی اجرا می‌کنند. همچنین روایت‌های دیگری  از استادانی چون: فرامرز پایور (سنتور)، حسن کسایی (نی )، محمدرضا شجریان (آواز)، محسن کرامتی (آواز)، علی اصغر بهاری (کمانچه)، محمدعلی کیانی نژاد (نی)، مسعود جاهد (نی) و بسیاری از استادان دیگر هفت دستگاه را تحت عنوان ردیف موسیقی ایران در بخش سازی و آوازی اجرا و به نام خود ثبت کرده‌اند، اما به نظر می‌رسد که اختلاف جدی در کلیت ردیف‌های  موجود و ارائه شده و در چیدمان گوشه‌ها و آوازها وجود ندارد. آن‌چه که مهم است شیوه آموزش و اجراست که باید  براساس بداهه‌نوازی و بداهه‌خوانی، با رعایت کلیه ریزه‌کاری‌های هنری چون تزئین‌ها و شناخت دقیق ساختار این ردیف‌ها است. از سویی با ورود  نتاسیون اروپایی به کشور، بسیاری از ردیف‌های موجود به صورت آوانویسی شده چاپ شده و در اختیار هنرجویان قرارگرفته است و برای آموزش نیز  استفاده می‌شود و این در حالی است که فراگیری موسیقی در ایران به صورت شفاهی و یا سینه سینه امکان‌پذیر است چرا که نتاسیون نمی‌تواند بسیاری از ویژگی‌های منحصر به فرد موسیقی ما را ثبت کند.

ضروری است هنرجویان موسیقی برای درک درست و آشنایی جدی با موسیقی ایران، بعد از گذراندن دوره‌های آموزشی، براساس حسن انتخاب خود، یکی از ردیف‌های معتبر را انتخاب کنند  و به فراگیری آن اهتمام ورزند. ردیف شیرازه و ثمره قرن‌ها فعالیت هنرمندان و استادان موسیقی ایرانی در طول حیات فرهنگی ما بوده که امروزه به صورت امانت به دست ما رسیده است. باید برای فراگیری و حفظ و اشاعه آن تلاش کرده تا بتوانیم آن را به نسل‌های بعد انتقال دهیم. فراگیری موسیقی ایران بدون یادگیری ردیف، میسر نخواهد شد.