*عرفان صفانیا
*کارشناس ارشد طراحی شهری
پیاده‌راه‌ها و پیاده‌مداری حاصل تفکرات جدید شهرسازانه در سالهای پسانوگرایی است. حجم زیاد استفاده ماشین در سالهای پس از جنگ جهانی و تب تکنولوژی زندگی انسان را به سمت ماشینی‌شدن برد. در سالهای نوگرایی حمل و نقل یکی از کاربری‌های اصلی در نظر گرفته شده در مناطق شهری بود که برنامه‌ریزان به عنوان شریان حیاتی مناطق کارکردی دیگر (سکونت، تفریح و کار) در نظر می‌گرفتند.
مهندسان ترافیک و حمل و نقل تا سال‌ها در غرب بر این تفکر اصرار داشتند که ساخت راه‌های جدید یکی از راهکارهای حل معضل ترافیک است. «جین جیکوبز» در دهه ۷۰ میلادی با نگارش کتاب «مرگ و زندگی شهرهای آمریکایی» خط بطلان روی این تفکر کشید؛ وی در این کتاب به شکست تفکر نوگرایان در مقابل ماشین‌ها اشاره کرده است. پس از «جیکوبز متفکرین» دیگری مانند یان‌گل به اهمیت مقیاس انسانی اشاره می‌کنند و پیاده‌مداری را یکی از جلوه‌های مقیاس انسانی در شهر معرفی می‌کنند. پیاده‌راه‌ها در همین راستا به عنوان یکی از انواع راه، در سالهای اخیر رسمیت یافتند. این‌گونه از مسیر در شهرها مخصوص عابر پیاده طراحی شده‌اند و دسترسی ماشین بسیار محدود و در حد صفر در این‌گونه از راه درنظر گرفته می‌شود (به‌غیر از موارد اضطرار).
پیاده‌راه‌سازی در سالهای اخیر نیز بسیار مورد توجه قرار گرفته است. تجربیاتی مانند پیاده‌راه تربیت تبریز و یا میدان شهرداری رشت از این دست تجربیات شهرسازانه در ایران است. یکی از مهمترین تجربیات پیاده‌راه‌سازی در ایران محور بوعلی به اکباتان همدان است. پیاده‌راه تجربه‌ای بسیار جذاب است، اگر کاربران فضا بتوانند هرکدام به نسبت نیازهای خود از این این فضای شهری استفاده کنند، البته این تجربه در صورت نبود طراحی درست پیاده می‌تواند به تجربه‌ای ناخوشایند تبدیل شود. پیاده‌راه بوعلی همدان در کنار تمام مزایای خود، ایرادات قابل توجهی در رابطه با بی‌توجهی به طراحی پاسخده را در دل خود جای داده است.
بی‌توجهی به بافت اطراف (حوزه بلافصل):
بافت شهری‌ای که محور بوعلی-اکباتان را در خود جای داده است، بافت واجد ارزش تاریخی همدان است. در قسمت خیابان بوعلی سابق محلات آقاجانی‌بیک، کولانج، ذوالریاستین و محوطه سریخچال، و در قسمت خیابان اکباتان سابق بازار همدان و تپه‌ی هگمتانه واقع شده‌اند. تبدیل این خیابان‌ها به پیاده‌راه در مرحله اول ضربه اساسی به نوع کاربری‌ها در این فضاها زد. تبدیل بسیاری از کاربری‌های مسکونی به کاربری انبارداری برای سهولت دسترسی ماشین به این فضاها ماهیت و شکل محلات را به کلی تغییر داده است. بار ترافیکی که قبلا در این دو خیابان تردد می‌کردند امروز به داخل بافت‌ها منتقل شده و فضای این محلات و بافت‌های شهری را به پارکینگی برای کاربران این فضا تبدیل کرده‌اند. این موارد در کنار همدیگر به فرسودگی بافت قدیمی سرعت می‌بخشند و این بافت ارزشمند تاریخی به سمت تبدیل شدن به فضاهای نو و پارکینگ برای خودروهای بیشتر می‌رود.
هویت گمشده بوعلی و اکباتان
طراحی پیاده‌راه در این بافت نیازمند در نظر گرفتن هویت اصلی این خیابان‌ها بوده است. این موضوع مهم در طراحی پیاده‌راه در نظر گرفته نشده است. با نگاهی اجمالی به جداره‌های این محور درمی‌یابیم هویت نه‌تنها در این پروژه نادیده گرفته شده بلکه در تقابل با جداره‌های قدیمی قد علم می‌کند. پنجره‌های قدیمی، ساختمان‌ها، و عناصری که در این خیابان ها شاخص هستند، نکات بسیاری در طراحی را برای طراحی مشخص می‌کنند. طراحی مکانیکی و یک دست مانند خنجری بر قلب تاریخ این خیابان‌ها نشانده شده‌اند. طراحی تکرارشونده بسیار ملال‌آور مانند رنگی سیاه بر بومی هزار رنگ توی ذوق می‌زند، به شکلی که حتی مجسمه‌هایی که بسیار هنرمندانه طراحی شده‌اند، در این تکرار بی‌نهایت گم می‌شوند. اگر کسی آشنا به همدان نباشد و اولین بار پا در میان این محور بگذارد خوانایی به وسیله کف‌سازی برای این شخص به شدت کاهش پیدا می‌کند. عجیب است که خیابان بوعلی، میدان و خیابان اکباتان به این شکل به یکدیگر وصل شده‌اند، بی‌آن‌که حتی برای هرکدام بر اساس شخصیت و هویتشان روایت شوند.
خیابان یا پیاده‌راه؟
تقسیم فضایی یکی از مهمترین نکاتی است که باید در طراحی پیاده‌راه به آن توجه شود. در پیاده‌راه بوعلی به‌رغم سنگفرش، ما یک ماشین‌رو بزرگ در وسط این پیاده‌راه داریم. حتی اگر قسمت وسط این پیاده‌راه برای ماشین طراحی نشده باشد این طراحی دعوت‌کننده ماشین به درون پیاده‌راه است. پیاده‌رو‌ها طبق مسیر پیاده قبلی خیابان‌ها برنامه‌ریزی شده‌اند و بین این فضای جدید بزرگ که دعوت‌کننده ماشین است و پیاده‌روی قدیمی یک فضای بلاتکلیف که سابقا خط پارک ماشین در کنار خیابان بوده، قرار گرفته است. گویی خیابانی جدید طراحی کرده که با سنگ پوشیده شده است. تقسیم فضایی در این محور نتوانسته به خوبی یک پیاده‌راه قاعده‌مند را خلق کند.
فعالیت غالب کاربری‌ها؛ نکته مغفول پیاده‌راه
یکی از مهمترین فعالیت‌هایی که در قالب کاربری‌های موجود در خیابان بوعلی وجود داشت، وجود مطب‌های پزشکان همدانی به صورت عمده بود. این فعالیت به توجه به نیاز بیماران به دسترسی آسان نیازمند ماشین بود که تا حدودی با ویلچر و ماشین‌های برقی رفع نیاز می‌شد اما با توجه به طراحی جدید فضا، بسیاری از پزشکان قصد تغییر مکان به جاهای دیگر شهر را داشتند. به نوعی این پخشایش فعالیت و در نظر نگرفتن فعالیت جایگزین آسیب به هویت این مکان وارد می‌سازد. فعالیت‌های دیگری نیز در این مکان تحت تأثیر پیاده‌راه‌سازی قرار گرفته‌اند. البته که تغییر بازار آهن‌فروش‌ها و پرنده‌فروشی کاری سازنده برای حفظ مکان در این پروژه بوده است. اما دیگر فعالیت‌ها مخصوصا در قسمت‌های انتهایی محور اکباتان تحت تأثیر منفی این طرح قرار گرفته‌اند. اگر این پیاده‌راه به‌منظور گردشگرپذیری طراحی شده، سوال بزرگ این است که چه نوع کاربری‌هایی برای این مکان در نظر گرفته شده بودند که امروز محقق نشده‌اند. اگر این کاربری‌ها و فعالیت‌ها برنامه‌ریزی شده بودند، چرا محقق نشده‌اند؟ و سوال دیگر این است که اگه کاربری‌ای به عنوان جایگزین برای این مکان در نظر گرفته شده هویت اصلی این خیابان‌ها را تحت شعاع قرار نمی‌داده؟ در هر صورت بی‌توجهی به کاربری و فعالیت نتیجه‌ای جز نبود رونق در قسمت‌هایی از این پروژه نداشته است.