*مریم صوفی
*کارشناس ارشد برنامه‌ریزی شهری
توسعه فضایی-کالبدی شتابان و ناموزون شهرهای ایران در چند دهه اخیر آثار و پیامدهای نامطلوب اجتماعی، اقتصادی و کالبدی را به دنبال آورده است. هزینه‌های گزاف حملونقل و خدمات‌رسانی شهری، اتلاف انرژی، هدردادن سرمایه‌های مادی و اجتماعی در شهر، تشدید جدایی‌گزینی اجتماعی، تخریب محیط‌زیست، نازیبایی و انسجام محیط شهری، بی‌هویتی اجتماعی و ناپایداری از مهم‌ترین مشکلات شهرها در این بخش به حساب می‌آید.
گسترش سریع شهرها، بیشتر کشورهای جهان را با مشکلات متعددی مواجه ساخته است. به‌طوری‌که نه تنها سیاست‌های شهرسازی بلکه مسائل اقتصادی-اجتماعی و زیست‌محیطی بسیاری از مناطق شهری تحت تأثیر این پدیده قرار گرفته‌اند. هرچند افزایش جمعیت علت اولیه گسترش سریع شهرها محسوب می‌شود، اما پراکندگی نامعقول آن اثرات نامطلوبی بر جوامع می‌گذارد. تلاش‌های زیادی برای برطرف ساختن اثرات منفی گسترش پراکنده شهرها به عمل آمده که عمده‌ترین آن‌ها راهبرد «رشد هوشمن» به عنوان یکی از راهکارهای مقابله با «پراکندگی توسعه شهری است که در واقع رشد هوشمند جایگزینی برای پراکندگی محسوب می‌شود.
می‌توان گفت رشد هوشمند به اصولی از توسعه و عملیات برنامه‌ریزی اشاره دارد که الگوی کاربری زمین و حملونقل مؤثر را ایجاد کرده است.این روش، استراتژی‌های بی‌شماری را دربرمی‌گیرد که نتایج آن دسترسی بیشتر، الگوهای کاربری اراضی کارآمدتر و سیستم حملونقل چندگانه است. در مقابل می‌توان گفت که «پراکندگی»یا «توسعه مشوش» به معنای رشد سریع و پراکنده نواحی متروپل و حتی شهرهای کوچک است که در برخی موارد تا نواحی روستایی یا مرز ده شهرها کشیده می‌شود. توسعه پایدار، در واقع فرایند دربرگیرنده کیفیت اجتماعی- اقتصادی، کالبدی و زیست محیطی است که اعضای جوامع محلی را به تولید و بازساخت زندگی هدفمند برای تحقّق ابعاد پایداری هدایت می‌کند. از دیدگاه برنامه‌ریزان شهری، یکی از راهبردهای دستیابی به توسعه‌پایدار و ارتقای کیفیت محیط‌زیست شهری، متعادل ساختن توزیع فضایی کاربری‌ها از طریق «شکل پایدار شه» است. بوستان‌ها، جنگل‌ها و زمین‌های مرطوب در هرحال از بین می‌روند و گیاهان، جانوران و زمین‌های زراعی، جای خود را به خانه‌ها، فروشگاه‌ها و بزرگراه‌ها می‌دهند. در چنین شرایطی تصحیح اثرات منفی پراکندگی‌های نامعقول ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است. اما راه‌حل‌های اندکی برای مقابله با اثرات منفی این پدیده پیشنهاد شده است.
در این راستا؛ راهبردهایی مانند «رشد هوشمند»، «مدیریت هوشمند»، «کمربندهای سبز» و «برنامه‌ریزی کاربری اراضی» به عنوان راه‌حل‌هایی برای حل مشکل پراکندگی مورد توجه قرار گرفته‌اند. فعالیت‌های مرتبط با رشد، تأثیراتی نظیر انزوای جوامع روستایی، تهدید مراکز و هسته‌های شهری، تضعیف جوامع کوچک تخریب فـضاهای باز و مناطق طبیعی را درپی دارد. رشد نوعی از برنامه‌ریزی است که با استفاده از عوامل اجتماعی، اقتصادی و زیست-محیطی توسعه را به نواحی بایر و مجهز به زیرساخت‌های لازم و یا نواحی که می‌توانند به تأسیسات مورد نیاز تجهیز شوند، هدایت می‌کند. راهبرد رشد هوشمند اصول اساسی زیر را مورد توجه قرار می‌دهد که جوامع مختلف با توجه به شرایط جغرافیایی و اقتصادی-اجتماعی خاص خود می‌توانند با برخی از این اصول انطباق یابند.این اصول عبارتند از :
- ایجاد کاربری‌های مختلط
- تأکید بر مزایای حاصل طراحی ساختمان‌های فشرده
- فراهم آوردن گزینه‌های مختلف انتخاب مسکن
- ایجاد محله‌هایی با دسترسی پیاده‌رو
- محله‌های دور از هم و گیرا با احساس هویت بالا
- حفاظت از فضاهای باز،زمین‌های کشاورزی، طبیعت زیبا و نواحی زیست‌محیطی حساس
- تقویت توسعه در جهت جوامع موجود
- فراهم آوردن تنوعی از گزینه‌های حمل و نقل
- تصمیم‌گیری‌های توسعه‌ی قابل پیش‌بینی
- تشویق جوامع و ذینفعان برای مشارکت در توسعه
در یک سیستم برنامه‌ریزی شهری جامع و پویا «مشخص‌کردن سیاست‌ها و برنامه‌های توسعه شهری» هماهنگ‌کردن آن‌ها با سایر برنامه‌های عمرانی در سطح منطقه، کشوری و تنظیم برنامه‌ها و طرح‌ها در دوره‌های زمانی معین از اولویت ویژه‌ای برخوردار است. به عبارت دیگر تامین رفاه شهرنشینان از طریق ایجاد محیطی بهتر، مساعدتر، سالم‌تر، آسان‌تر، موثرتر و دلپذیرتر.
از جمله راهبردهای کاربردی برای شهر همدان براساس جوامع پیشرو در مقوله رشد هوشمند و شهرسازی جدید، می‌توان به دنبال خیابان‌هایی با اتصالاتی بیش از شبکه‌های قدیمی بود که بیشتر بر خیابان‌های باریک کاهنده ترافیک تأکید می‌شود. همچنین برخورد اجتماعی برای توسعه روابط محله‌ای را ضروری و مهم می‌انگارد و برای دستیابی به این هدف، تأکید خود را بیشتر روی پیاده‌روی و ایجاد محیط‌های قابل پیاده‌روی اعمال می‌سازد و برنامه‌ریزی فضایی در تقابل با «پراکندگی» از تراکم متوسط شهری به عنـوان ابزاری اطمینان‌بخش استفاده می‌کند.
در شهر فشرده به عنوان یکی از راهبردهای رشد هوشمند با کاهش فاصله‌های فیزیکی نیاز به ترددهای شهری کاهش یافته و از آلودگی هوای ناشی از حملونقل و اتومبیل‌ها کاسته می‌شود. استفاده بهینه از زمین‌های درون‌شهری، اراضی کشاورزی پیرامون شهرها را از دست‌اندازی و توسعه‌های شهری محفوظ می‌دارد و همچنین برابری را سبب می‌شود و باعث افزایش قابلیت دسترسی و تنوع فرصت‌های حملونقل می‌شود که نهایتاً به نفع خانوارهای کم درآمد است.
ابزاری که برای دستیابی به رشد هوشمند به طور وسیع مورد استفاده قرار رفته است، قوانین مربوط به منطقه‌بندی محلی است. با اعمال منطقه‌بندی توسعه جدید به مناطق مشخصی محدود می‌شود. همچنین در شهر همدان رشد هوشمند تعادلی را بین محیط‌زیست و توسعه ایجاد می‌کند، رشد را سبب می‌شود در حالی‌که از فضاهای باز و طبیعت آسیب‌پذیر و منابع آب حفاظت می‌کند. به طور کلی به‌رغم انتخاب رشد هوشمند در برخی از کشورها و موفقیت آن، استفاده از آن به عنوان راهبردی درازمدت در ساماندهی مناطق شهری کشورمان در شرایطی نتایج مطلوب خواهد داشت که با در نظر گرفتن ابعاد مختلـف آن انجـام یافتـه و بـه تناسـب تغییـر نگرش‌ها و شیوه‌های زندگی درطی زمان و با توجه به تفاوت‌های مکانی، اصول و تکنیک‌های آن بروز یابد. با وجود این، توجه به راهبرد رشد هوشمند در برنامه‌ریزی شهری ما و بهره‌برداری از آن در شرایط کنونی می‌تواند به ارتقای رویکردهای روش‌های توسعه شهری کمک شایانی کند.
رشد هوشمند در برگیرنده راهبردها و شیوه‌های عملیاتی متفاوتی است که چگونگی انجام و عملکرد آن‌ها بستگی به موقعیت‌های خاص و شرایط مکانی و زمانی دارد. راهکارها و پیشنهادهای رشد هوشمند شهری برای شهر همدان عبارتند از:
- برنامه‌ریزی راهبردی و استراتژیک
- خلق جوامع خوداتکا: کاستن متوسط مسافت سفرها و تشویق پیاده‌روی، دوچرخه‌سواری با استقرار کاربری‌های متنوع سازگار در نزدیکی یکدیگر
- بالا بردن قابلیت دسترسی و فرصت‌های حمل و نقل: تلاش برای استقرار کاربری‌های مرتبط در نزدیکی یکدیگر و پشتیبانی از تنوع حملونقل و ترابری
- ایجاد جوامعی جذاب و باهویت از نظر مکان: خلق محیط‌های فیزیکی که حسی از افتخار مدنی و فضاهای عمومی جذاب، عناصر طبیعی و کشاورزی بـا کیفیـت بـالا را مـنعکس می‌کند.
- تشویق توسعه فشرده: توسعه در سطح وسیع، کاهش اندازه قطعات و عقب‌کشی‌های ساختمان، حداقل نیاز به پارکینگ و به حداقل رساندن اندازه خیابان‌ها
- تشویق توسعه درون‌بافتی
- اصلاح نرخ مالیات و خدمات عمومی
- فعالیت‌های متمرکز: تشویق سفرهای ترانزیت و پیاده‌روی با ایجاد «گره‌ها » توسعه مختلط
- تشویق توسعه مبتنی بر مسیرهای حملونقل عمومی
- تشویق به استفاده از پارکینگ‌های مشترک و دیگر راهبردهای مدیریتی پارکینگ
- ایجاد شبکه‌ای از خیابان‌ها و راه‌های مرتبط، با بلوک‌های کوچک، باریک نگه داشتن خیابان‌ها در مناطق مسکونی
- بهبود شرایط سفرهای غیرموتوری، جلوگیری از ترافیک وسایل نقلیـه سـریع و فـراهم آوردن رفاه در خیابان‌ها
- بهبود طراحی خیابان برای ایجاد شبکه به هم پیوسته
- حفاظت از فضای سبز،فضاهای باز خصوصاً مناطقی که ارزش بالای اکولوژیکی دارند
- تشویق به حفاظت از منابع آب و استفاده از سیستم‌های فاضلاب