اعتیاد؛ چندگونه با یک نتیجه

*لیلا بهرامی

*جامعه‌شناس

با افزایش روز به روز معتادان خیابانی در معابر عمومی، بوستان‌‌ها، پل‌های عابر پیاده، حتی اطراف اماکن تفریحی و گردشگری مانند آرامگاه بوعلی سینا یا خیابان اکباتان گرفته تا کوچه‌پس‌کوچه‌های مناطق حاشیه‌نشین شهر، مردم همدان احساس ناامنی را تجربه می‌کنند. احساسی که برای هر گروه به یک شکل خود را باز می‌نمایاند؛ مثلا دسته‌ای از فعالان مدنی، حضور معتادان خیابانی را مانعی برای ثبت جهانی هگمتانه می‌دانند و با استرس و اضطراب از دست رفتن این فرصت طلایی برای شهر همدان دست‌و‌پنجه نرم می‌کنند. گروهی دیگر از بازاریان و مغازه‌دارن نگران اجناس چیده‌شده جلوی در ورودی مغازه‌هایشان هستند. دسته‌ای دیگر مادرانی هستند که در این روزهای گرم تابستان با بهانه‌گیری‌ها و نیاز کودکانشان به هم‌بازی روبرو هستند، اما با دلهره وجود افرادی که در فضاهای سبز شهری مواد مصرف یا خرید و فروش می‌کنند فرصت رفت‌و‌آمد در آن را از دست می‌دهند و گروهی دیگر زنانی که با تاریک‌شدن هوا از ترس حضور معتادانی که روی پل‌های عابر پیاده، نشسته یا دراز کشیده‌اند، خطر گذشتن از عرض خیابان را به جان می‌خرند و به نظر می‌رسد احساس ناامنی در فضاهای عمومی شهری به یکی از دغدغه‌های اصلی شهروندان همدانی تبدیل شده است. امنیت یکی از نیازهای بنیادین بشر است تا جایی‌که برخی صاحب‌نظران عقیده دارند دلیل اصلی دست شستن انسان از آزادی، حیات طبیعی و تن دادن به زیست جمعی نیاز به امنیت بوده است. امنیت مفهومی بیرونی و عینی است و احساس امنیت مفهومی درونی و ذهنی. به این معنا که در واقع امنیت به معنای فقدان عوامل تهدیدکننده و احساس امنیت به معنای عدم احساس ناامنی است؛ یعنی ممکن است در شرایطی که امنیت عینی وجود نداشته باشد، فرد احساس امنیت داشته باشد یا این‌که عوامل ایجادکننده امنیت واقعا وجود داشته باشد، اما فرد احساس امنیت نداشته باشد. بنابراین در بعد ذهنی امنیت شهروندان این مهم است که افراد در زندگی روزمره خود چقدر در برابر خطرات احتمالی و افراد جامعه مصونیت دارند. پس در بحث معتادان خیابانی تنها این‌که معتادان تا چه اندازه می‌توانند امنیت شهروندان را به خطر بیاندازند و آسیب مالی یا جانی و… به آنان وارد کنند مدنظر نیست. بلکه احساس ناامنی روانی که ممکن است از دیدن زباله‌های رهاشده‌ معتادان در کوچه و خیابان که احتمال انتقال بیماری‌های عفونی دارند و باعث آلودگی و بوی نامطبوع می‌شوند در فرد ایجاد شود نیز حائز اهمیت است. تصور عمومی از افراد معتاد بیشتر کسانی را شامل می‌شود که دارای ظاهری ژولیده‌، قدهای خمیده، سرهای فروافتاده و چشمان به گود نشسته هستند که در گوشه‌ خیابان‌ها زندگی می‌کنند. کسانی که اغلب به تجهیزات عمومی صدمه می‌زنند، چراغ‌های روشنایی و شیرهای سرویس بهداشتی عمومی را باز می‌کنند. در مواقعی دچار تحریکات عصبی می‌شوند و ممکن از چاقو استفاده کنند. زشتی اعتیاد و فقر در چهره این گروه که معتادان ته خطی هستند، خود را به شکل زمختی نشان می‌دهد و غالب نگرانی‌های شهروندان در سطح شهر به خاطر وجود این نوع از معتادان است. گروهی از معتادانی که حتی حیثیت شهر را تهدید می‌کنند، اما قضیه آن‌جا وحشتناک‌تر می‌شود که متوجه شویم تعداد واقعی افراد معتاد بسیار بیشتر از این‌هاست و آسیب‌هایی که به جامعه وارد می‌کنند به مراتب می‌تواند خطرناک‌تر باشد.

اصولا چند نوع معتاد به موادمخدر وجود دارد؛ شامل معتادان حرفه‌ای، معتادان تفننی و معتادان یقه سفید یا شیک و در نهایت معتادان خیابانی یا کارتن خواب که بیشتر افکار عمومی و رسانه‌ها را به خود مشغول ساخته‌اند. باید توجه داشت که هرگونه اعتیادی، بدون توجه به شغل و طبقه اجتماعی فرد، باعث آسیب‌های جدی به سلامت روانی و جسمی فرد و جامعه می‌شود و امنیت اجتماعی افراد را تهدید می‌کند. اصطلاح «معتاد شیک» یا «معتاد یقه سفید» به افرادی گفته می‌شود که معمولا در شغل‌های دفتری و اداری فعالیت دارند و اغلب از طبقات بالای جامعه بوده و برای رفع استرس و افزایش کارایی از موادمخدر استفاده می‌کنند. به گفته‌ رئیس کانون درمانگران اعتیاد از جمله گروه‌های پرخطر به این نوع اعتیاد می‌توان از نوجوانان و جوانان به‌ویژه دانشجویان و کارمندان یاد کرد که به دلایل مختلفی از جمله مقابله با استرس‌ و اضطراب‌های تحصیلی و شغلی، بازدهی تحصیلی یا شغلی بیشتر، کنجکاوی، هیجان‌خواهی و … مبادرت به سوءمصرف مواد از جمله مواد روان‌گردان می‌کنند. معتادان خیابانی از این حیث که چهره شهر را مخدوش می‌کنند توجهات بیشتری را به خود جلب می‌کنند و آسیب‌های آن‌ها نمایان است، اما اعتیاد شیک با نشانه‌گرفتن جمعیت مولد کارکرد اقتصادی و اجتماعی جامعه را مخدوش می‌کند و تبعات جبران‌ناپذیری در بلندمدت بر اجتماع وارد می‌کند. افرادی که در جامعه نقش‌های مهم‌تری دارند و در سمت‌های حساسی هستند ممکن است درگیر اعتیاد شیک باشند و از روی ویژگی ظاهری علائمی از اعتیاد در آن‌ها نمایان نباشد، اما آسیبی که به جامعه وارد کنند ممکن است بیشتر از آسیبی باشد که یک معتاد کارتن خواب به جامعه وارد می‌کند. ممکن است دقیقا هنگامی امنیت عینی فرد به خطر بیافتد که به دلیل ناآگاهی از اعتیاد شخص معتاد، از بودن کنار او احساس ناامنی نکرده‌ باشد. اعتیاد پدیده‌ای چند لایه و پیچیده است و نیاز به راهکارهای گسترده و هماهنگ برای پیشگیری و درمان دارد.